چندی پیش اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه کودکان کار بواسطه آزار جنسی بیشتر در معرض خطر ابتلا به HIV/AIDS هستند. به نظر میرسد هنوز رویدادهای جنسی ناگوار و تأسفباری اتفاق میافتد که علاوه بر پیامدهای فردی، نگرانیهایی را در جامعه ایجاد میکند. جامعه ما با 24 میلیون جوان 15 تا 30 ساله، 17 هزار کودک کار و حدود 10 هزار کودک بیسرپرست روبه رو است.این تعداد جمعیت «خاص» برنامه و آموزش میخواهد. چگونه میشود این جمعیتها را از حوادث تلخ دور نگه داشت؟ با دکتر رضا رزاقی روانشناس که اخیراً کتابی تحت عنوان «آموزش موضوعات جنسی» را به رشته تحریر درآورده گفتوگو کردهایم که میخوانید.
برای سلامت جنسی جوانان و نوجوانان، چگونه میتوان به آنها آموزش داد؟
یافته های تحقیقی نشان میدهد بیشتر نوجوانان جامعه ما در دستیابی به منابع اطلاعاتی معتبر درباره موضوعات جنسی با محدودیت مواجهند و در این زمینه نه تنها آموزشهای لازم را دریافت نکرده اند، بلکه برای آنها دورههای آموزشی مورد نیاز حتی طراحی و برنامه ریزی نشده است. این موضوع آنجا اهمیت مییابد که در برخی موارد مهمترین منابع نوجوانان در دستیابی به اطلاعات جنسی دوستان و همسالان و سپس رسانه های تصویری با ابزارهایی مانند فیلمهای دارای تصاویر و صحنه های هرزه نگاری است. از طرف دیگر، نوجوانان در معرض خطر درگیر شدن در روابط جنسی زودهنگام و پرخطر، قلدری و مزاحمتهای جنسی همسالان و نگرشهای منفی جنسی هستند که تهدیدی جدی برای سلامت آنها محسوب میشوند.
در حالی که این موضوعات حتی در حوزه های تخصصی رفاه اجتماعی نیز یک تابو محسوب میشود، نه تنها نوجوانان، بلکه والدین، مراقبان و مسئولان نیز به طرح و بیان مباحث جنسی با نگرانی واکنش نشان میدهند. گزارشهای موردی تکان دهندهای وجود دارد که نشان میدهد در بسیاری مواقع رویدادها و کنجکاویهای جنسی نوجوانان با انکار و تنبیه روبه رو شده است. از سوی دیگر گاهی این شبهه ایجاد میشود که انگار آمادگی لازم برای پاسخگویی صحیح و برخورد مناسب با این رویدادها وجود ندارد و با اتخاذ نوعی رویکرد انفعالی و انکاری بویژه از سوی نهادهای مسئول مثل آموزش و پرورش، در عمل رسالت و وظیفه آموزش موضوعات جنسی به رسانه ها و منابع نامعتبر واگذار شده است.
در این زمینه آنچه اهمیت مییابد تدوین و ارائه برنامه های مداخلاتی ویژه است که بتواند از یک سو از برخوردهای سلیقه ای بکاهد و از سوی دیگر سلامت جنسی نوجوانان را بهبود بخشد. علاوه بر این باید تأکید کرد با توجه به خلأهای موجود در کشور، تدوین و ارائه «برنامه های آموزش موضوعات جنسی» نه تنها برای نوجوانان در گروههای در معرض خطر، بلکه برای نوجوانان در جمعیت عمومی بیش از پیش احساس میشود.
اگر بخواهیم بر آموزش تکیه کنیم چه راهبردی بهتر است؟
در مسیر رشد و تحول انسان، کودکان و نوجوانان نیازمند محیطی هستند تا اطلاعات و آموزشهای مناسب و متناسب با رشد را دریافت کنند. در این مسیر شاید یکی از مهمترین نیازهای آموزشی کودکان و نوجوانان، آگاه شدن از رشد و تحولات جنسی خود، انگیزهها، نگرشها، باورهای جنسی و نحوه مدیریت رفتارهای جنسی باشد که در قالب «آموزش موضوعات جنسی » یا آنچه در ایران «تربیت جنسی» نام گرفته است،تبلور مییابد.
منظور از آموزش موضوعات جنسی چیست؟
آموزش موضوعات جنسی به نوعی یک فرایند تغییر رفتار است که یک جریان دراز مدت کسب اطلاعات درباره زندگی خصوصی، هویت جنسی و روابط را شامل میشود. مهمترین هدف این آموزشها توسعه رفتارهای مثبت جنسی، اتخاذ رویکرد محترمانه به خود و دیگران، دوری از تجاوز و خشونت جنسی، تجارب جنسی سالم، برنامه ریزی برای پدر و مادر شدن، پیشگیری از بارداریهای دوره نوجوانی، سقط جنین و بیماریهای آمیزشی است.
در حالی که والدین در حوزه آموزش موضوعات جنسی، مربیان اولیه فرزندانشان به حساب میآیند، اما به نظر میرسد آنها در این زمینه در بیشتر مواقع نیازمند کمک و همفکری هستند، بویژه اینکه هنوز موضوعات جنسی در جامعه ما بشدت یک تابو محسوب میشود. به هر حال برای والدین، مربیان و آموزگاران این یک چالش اخلاقی است که آیا درباره مباحث جنسی با کودکان در منزل، مدرسه یا مؤسسات مراقبتی صحبت شود یا خیر؟ به همین منظور، سازمانهای دولتی و غیردولتی، مؤسسات دینی، سازمانهای اجتماع مدار و مدارس میتوانند نقش مهمی ایفا کنند. چنین برنامه هایی باید مناسب هر سن، سطح رشد و بستر فرهنگی کودکان باشد و به تنوع ارزشها و باورهای انعکاس یافته در جامعه احترام بگذارد. در واقع امروزه بیشتر والدین میخواهند مدارس، آموزش جامعی درباره موضوعات جنسی شامل پرهیز و خویشتنداری، پیشگیری از بیماریهای آمیزشی، اچ آی وی/ ایدز (HIV/AIDS)، پیشگیری از بارداری، پرهیز از مزاحمت جنسی و خشونت جنسی را به عهده گیرند.
به نظر شما در جامعه ایرانی زمینه چنین آموزشهایی وجود دارد؟
این درخواستها تا اندازه زیادی وابسته به نگرشهای والدین درباره آموزش موضوعات جنسی است. نتایج مطالعات مختلف در سایر کشورها نشان میدهد والدین، مربیان و آموزگاران تمایل مثبتی به برنامه های آموزش موضوعات جنسی نشان میدهند و اغلب از این برنامهها حمایت میکنند. آنها نه تنها از برنامههای آموزش موضوعات جنسی پشتیبانی میکنند، بلکه درگیرشدن خود والدین در برنامهها را ضروری میدانند.
علاوه بر این هنوز در جامعه ما عده قابل توجهی از والدین، مربیان و معلمان نگرانیها و نگرشهای محافظه کارانه شدیدی دارند و بر این باورند که این آموزشها موجب پر رو شدن نوجوانان، بلوغ زودرس و تشویق آنها به رفتارها و فعالیتهای جنسی زودهنگام میشود و تأثیری بر پیشگیری از سوءرفتار و خشونت جنسی ندارد. در حالی که نتایج تحقیقات نه تنها بر اثربخشی مثبت این آموزشها صحه میگذارد، بلکه نشان میدهد این آموزشها تأثیری بر افزایش خطر فعالیتهای جنسی و بیماریهای آمیزشی نوجوانان ندارد.
آیا در این زمینه در ایران اقدامی آغاز شده است؟
در سالهای اخیر، اقدامات متعددی مبنی بر ضرورت آموزش موضوعات جنسی کودکان و نوجوانان در ایران در قالب تربیت جنسی با رویکرد دینی و اسلامی و ضرورت گنجاندن سرفصلهای تربیت جنسی در کتب درسی انجام گرفته که از سوی والدین، معلمان و دانشآموزان نیز مورد استقبال قرار گرفته است. با این حال نتایج پژوهشی نشان میدهد با وجود استقبال والدین، معلمان و حتی دانش آموزان برای گنجاندن برخی سرفصلهای تربیت جنسی در کتب درسی دوره متوسطه، آگاهی اندک خانواده ها درباره مباحث تربیت جنسی، توانایی اندک معلمان و مربیان بهداشت مدارس در انتقال اطلاعات به نوجوانان و تقویت نگرشهای سلامت محور جنسی در میان مربیان از چالشهای اصلی برای این آموزشها است. با وجود این بجز برنامههای آموزشی پیشگیرانه از اچ آی وی/ ایدز (HIV/AIDS)، که بیشتر برای افراد در معرض خطر انجام میگیرد، هنوز در ایران برنامه مشخصی برای نوجوانان و دانش آموزان وجود ندارد و بیشتر، تأکید بر گنجاندن برخی سرفصلها در کتابهای درسی و آموزشهای مبتنی بر خانه است.
گرچه خوشبختانه اقدامات مهمی در حال برنامهریزی و شکلگیری است که میتوان به برخی از آنها اشاره کرد.مثل پذیرش دانشجوی دکترای پژوهشی در رشته سلامت جنسی خانواده در برخی دانشگاهها که اهمیت بالایی دارد. همچنین تشکیل کمیته کشوری سلامت جنسی خانواده در وزارت بهداشت که با مشارکت سازمانها و افراد متخصص با هدف سیاستگذاری و برنامه ریزی برای ایجاد بستر مناسب برای بالابردن دانش مردم در مورد مسائل مرتبط با سلامت جنسی در سه سطح پیشگیری اولیه، درمان و بازتوانی در سال 1391 از دیگر اقدامات مهمی است که میتوان به آن اشاره کرد. به هر حال آنچه مهم است این است که اقدامات آموزشی و پیشگیرانه باید مبتنی بر برنامه باشد و در این زمینه باید برنامههای مختلف آموزشی متناسب با گروههای سنی و جنسی و در معرض خطر و... تدوین، اجرا و ارزشیابی شود. این یک نیاز اساسی است و مباحث جسته گریخته و غیر منسجم بعید است که اثربخشی داشته باشد.
منظورتان از برنامه چیست؟
هنگامی که از برنامه آموزش موضوعات جنسی صحبت میشود قبل از هر چیز از ساختاری صحبت میشود که رسمیت دارد بدین معنی که توسط عدهای از متخصصان با مشارکت گروههای هدف (برای مثال کودکان کار) طراحی و تدوین شده است و معمولاً از سوی یک یا چند نهاد یا مؤسسه (دولتی یا غیر دولتی) حمایت میشود. این برنامهها معمولاً شامل محتوا و جلسات معینی است. با این حال هر برنامه اهدافی را دنبال میکند برای مثال پیشگیری از ابتلا به اچ آی وی/ ایدز (HIV/AIDS) یا کاهش آمیزشهای جنسی و بهبود مهارتهای خویشتنداری که رسیدن به این اهداف بسیار ضروری است. بنابراین در تدوین این برنامهها از اصول و شواهد علمی و نظریه های علوم رفتاری باید بهره گرفته شود. علاوه بر اینها، اجرای دقیق برنامه و ارزشیابی برای مطمئن شدن از اثربخشی آن، رفع نواقص و تکمیل برنامه ضروری است.
آموزش مسائل جنسی همواره با سوءتفاهمها و سوءبرداشتها همراه بوده است. چه کنیم تا سوءتفاهمها در این زمینه کمتر شود؟
ضروری است دانش جنسی افراد با ارائه اطلاعات صحیح و شفاف بهبود یابد و در این مسیر، تغییر نگرشها بویژه نگرشهای جنسی که تا اندازه زیادی وابسته به تغییر در سطح دانش و ارتقای سطح آگاهی افراد است، سمت و سویی سلامت محور پیدا کند. اگرچه موفقیت برنامه های آموزش موضوعات جنسی مستلزم استفاده از نیروی انسانی مناسب، ارائه و جستوجوی اطلاعات علمی است و نگرشهای مثبت به برنامه آموزش موضوعات جنسی به عنوان یک عامل مهم میانجی در اجرای موفق چنین برنامههایی نقش مهمی را ایفا میکنند، با این حال به نظر میرسد موفقیت این گونه برنامه ها به یک عامل مهم دیگر نیز بستگی دارد که همان تدوین برنامه های آموزشی مناسب است. با این حال مادامی که والدین، آموزگاران و مربیان در معرض آموزشهای مستمر و اطلاعات مستند و علمی قرار نگیرند، اجرای هر نوع برنامه آموزشی بویژه آموزش موضوعات جنسی با مانع جدی رو به رو خواهد شد.
بنابراین به منظور تسهیل روند اجرایی چنین برنامههایی، تغییر نگرش والدین و مربیان باید در اولویت قرار گیرد که این مهم به طور ویژه در جریان آموزشهای مستمر آنها امکانپذیر خواهد شد. نه تنها مربیان و والدین در مراقبت از کودکان نیازمند دریافت اطلاعات و منابع مناسب علمی بویژه آموزشهای منظم و مستمر هستند، بلکه سیاستگذاران و برنامه ریزان نیز باید در تدوین و پایهگذاری سیاستهای شفاف، مشخص و کاربردی گام اساسی بردارند. موضوع اخیر یعنی اقدامات و همت مسئولان و سیاستگذاران برای ایجاد چنین بستری بسیار اهمیت دارد. خطرهای جامعه را باید باور کرد و برای آن چاره اندیشید مسئولان نقش مهمی در ارتقای سلامت جامعه به طور کلی و سلامت جنسی به طور خاص دارند و اتخاذ رویکرد انکاری به چنین موضوعاتی میتواند جبران ناپذیر باشد.
