1396/4/10 8670

روسو را یکی از بزرگترین فلاسفه تعلیم و تربیت می شناسند چراکه آرای تربیتی او در خصوص نحوه آموزش کوکان در نوع خود بسیار حیرت انگیز و پیشرو محسوب می شود.

زندگی و آراء فلاسفه آموزشی: ژان ژاک روسو


به مناسبت 2 جولای سالروز درگذشت او
 
روسو فرزند دوم سوزان برنارد و ایزاک روسو ساعت ساز، در شهر ژنو سوئیس در سال 1712 به دنیا آمد. مادر او تنها 9 روز پس از تولدش درگذشت و ژان ژاک به همراه برادرش تحت حمایت پدر و خاله اش بزرگ شد. رابطه او و پدرش بسیار عمیق و با محبت بدون شرط بود به طوریکه برادر بزرگترش به خاطر بی مهری و کم توجهی پدر خانه را ترک کرد. گفته می شود پدرش اولین فردی بود که او را با دنیای اسرار آمیز کتابها آشنا نمود و او ساعت ها از روز را صرف خواندن کتابهای داستان و رمان های عاشاقته بسیار زودتر از سن مناسبش می کرد. اما این رابطه نیز دیری نپایید و پدرش بعد از یک جدال با مامور محلی از ترس دستگیری متواری شد و روسو تحت قیمومت دایی خود قرار گرفت و تحصیلات رسمی خود را با نظارت او آغاز نمود. با نزدیک شدن به سن جوانی به عنوان معلم سر خانه به استخدام یک خانواده متول درآمد مسئول تدریس به دو فرزند این خانواده شد این تجربه آغاز گر تفکرات او در باب آموزش و پرورش کودکان گشت.
 
در سال 1741 روسو به دنیال پیدا کردن پایگاهی برای خود وارد پاریس شد. پاریس در این مقطع تاریخی محل گردهمآیی متفکران و فعالان عصر روشنگری بود. روسو به سرعت جذب محفلی از فلاسفه روشنگری شد و به زودی شغل خوبی به دست آورد گرچه آن را به سبب مجادله با سرپرست خود از دست داد.
 
در این دوره زندگی عاطفی روسو نیز دستخوش تحولی گردید و او در دام عشق یک خدمنکار بی سواد به نام ترزا افتاد و رابطه عاشقانه آنها به مرور 5 فرزند را برایشان به ارمغان آورد هر چند که این زوج هیچ یک از فرزندان خود را نگه داری نکردند و آنان را به مراکز نگهداری از کودکان بی سرپرست سپردند گرچه روسو و ترزا سالها بعد به طور قانونی با هم ازدواج کردند. شهرت روسو به عنوان یکی از برزگترین فلاسفه و نظریه پزداران حمایت از کودکان باعث نشد که از فرزندان خود مراقبت نماید.
 
روسو در پاریس در سال 1749 برنده مسابقه رساله نویسی در باب رابطه علم و هنر و اخلاق شد با این پیام جنجالی که هنر و علم نه تنها در خدمت رشد اخلاقی نیستند بلکه نقش مخربی نیز دارند. آثار روسو به طور پیاپی در فاصله سالهای 1750 تا 1772 منتشر می شد و کتابهای مهمی همچون قرارداد احتماعی، امیل هر دو در سال 1762 نگاشته شدند.
 
روسو در سالهای پایانی عمر خود به انگلستان رفت و در منزل فیلسوف برجسته دیوید هیوم به سر می برد هر چند که این دوستی نیز دیری نپایید و به زودی مجادله و سوء ظن نسبت به هیوم در دل روسو رخنه رکرد و او را به خروج از انگلستان واداشت. نهایتا روسو در سال 1778 در شهری نزدیک پاریس درگذشت.
 
فضای فکری –سیاسی و اجتماعی زمان روسو
نمی توان آرا و آثار روسو را بدون توجه به فضای سیاسی اقتصادی و فکری دوره زندگی او به درستی درک کرد. روسو یکی از شاخص ترین چهره ها در دورانی است که به عصر روشنگری مشهور است. در دورانی که رنسانس و اصلاحات دینی فضای فکری و اجتماعی غرب را درهم نوردیده بود و کلیسا با تمام جاه و جبروت خود اینک داشت از صحنه سیاست و اجتماع رخت بر می بست و فضای نو اندیشی و اصلاح گری کل اروپا را در بر گرفته بود. متفکران و فلاسفه عصر روشنگری دیگر قرائت انجیلی از جهان هستی را به کنار گذاشته بودند و در پی شناخت عالم هستی به عنوان تنها منبع قابل درک و اتکای کسب معرفت بودند. طبیعت و عالم هستی در نظر این متفکران جلوه گاه قدرت خلقت خداوند بود و این بشر بود که می بایست با تکیه بر شعور و درک و احساس خود رمز و راز هستی را کشف می نمود و راه خود را در ابن جهان تعیین می کرد. این متفکران به سرعت در مسیر قرار دادن انسان در مرکز حهان هستی بودند و اعتقاد داشتند که بشر در حال رشد و ترقی است و ارتقای فرد به تبع آن جامعه ممکن الحصول است بشر باید با شناخت عناصر و نظم طبیعت، مسیر رشد و پیشرفت جامعه بشری را پیدا کند.
 
روشنگری تاثیرات عمیقی بر فلسفه ونظام آموزشی نیز بر جای گذاشت. تاکید بر طبیعت سبب شد آموزشگران عصر روشنگری مطالعه طبیعت جهان و انسان را به عنوان محور، محتوا و روش آموزشی به رسمیت بشناسند و ترویج نمایند. مطالعه متون دینی و به طور کلی کتاب بدون تجربه دست اول از طبیعت و مناسبات آن رفته رفته از نظام آموزشی کنار گذاشته شده و به جای آن مطالعه طبیعت، شناخت قوانین و رویدادهای طبیعی در دستور کار آموزشگران قرار گفت. همچنین درک و شناخت طبیعت منجر به تحول دیگری نیز گردید که همانا توجه به طبیعت انسان و شناخت مراحل رشد و تکامل او بود که این قدم بزرگی در راه شناخت مراحل رشد کودک و اهمییت یافتن دوران کودکی به عنوان یک برهه حساس و بسیاری مهم در مراحل زشد انسان بود. دیگر کودکان به عنوان موجودات نادان و ناتوانی که تنها می بایست تحت نظام خشک و پادگانی تحت نظارات والدین و معلمان مورد تربیت و اصلاح قرار گیرند شناخته نمی شدند بلکه موجودیت و طبیعت کودکان خود مرکز توجه قرار گرفت. آموزشگران در تلاش بودند با شناخت نیازها و توانایی های کودکان، نحوه آموزش و تربیت مورد نیاز هر مرحله از رشد کودک را دریابند و برنامه ریزی خود را نه بر اساس محتوای از پیش تعیین شده و روتین بلکه بر اساس طبیعت و آمادگی بدنی – روانی – ذهنی کودکان تنظیم نمایند.
 
آرای تربیتی روسو
آرای تربیتی روسو به طور عمده در یکی از مهم ترین آثار مکتوب او به نام "امیل" منعکس شده است. امیل یک مانیفست داستان واره از اندیشه های روسو در باب تعلیم و تربیت کودکان است. او هرگز به ذکر بایدها و نبایدها به طور مستقیم نپرداخته بلکه در امیل تلاش نموده که افکار خود را بر اساس یک داستان به مخاطبانش عرضه نماید. امیل یک کودک یتیم است همانند خود روسو مادرش را در نوزادی از دست داده و برای تعلیم و تربیت به یک معلم سپرده شده است. اما نحوه تربیت امیل به طور کلی متفاوت از چیزی است که بسیاری در خصوص نحوه آموزش کودکان تصور می کردند.
 
معلم در خصوص تربیت امیل نظرات منحصر به فردی دارد او امیل را به روستای دوردستی می برد جایی که او به دور از اجتماع انسانی و روابط اجتماعی با آن چیزی که در نهاد و طبیعت او وجود دارد بزرگ خواهد شد. روسو به شدت متعقد به پاکی سرشت انسانی بود و اینکه آنچه انسان را خراب می کند اجتماع است. تمام کودکان پاک و نیک آفریده می شوند و این جامعه و روابط مریض انسان هاست که از این نیکوسرشتان، دزد و قاتل و راهزن می سازد. بنابراین اولین گام در تربیت امیل، دور کردن او از سایرین تا جایی ممکن و اجازده دادن به طبیعت نیک او برای بالیدن و رشد یافتن است.
 
روسو جزو نخستین نظریه پردازانی به شمار می روند که مراحل رشد انسان را به این شکل دقیق و مشخص طبقه بندی نموده است. او مراحل رشد کودک را از بدو تولد تا 5 سالگی، از 5 تا 12 سالگی، از 12 تا 18 سالگی و از 18 تا 20 سالگی تقسیم بندی می کند و معتقد است کودک در هر سنی نیازهای تربیتی و آمادکی یادگیری متفاوتی دارد.
 
از نوزادی تا 5 سالگی جسم او مهم ترین بخش هر کودک است. او چیزی از دنیای افکار انتزاعی نمی داند تنها چیزهایی که درک می کند احساسات است، درد و لذت، شادی و غم. مهم ترین نیاز کودک تربیت بدنی است او نیاز به تغذیه کافی و فعالیت در فضای آزاد دارد تا رشد ماهیچه ها و سلامت بدن او تامین شود. کودک در این دوره نیاز به محبت و توجه کامل والدین و معلمان خود دارد و باید دوست داشته شود و احساساتتش رشد یابد.
 
از سن 5 تا 12 سالگی مرحله دوم رشد کودک اتفاق می افتد زمانی که کودک نیاز دارد به کشف محیط پیرامون خود دست یابد بنابراین مهمترین قدم تربیتی باید آشنا کردن کودک با جهان طبیعی باشد. آموزش علوم باید به صورت طبیعی در اثر حرکت و گردش در فضای آزاد و تعامل نزدیک با عناصر طبیعی باشد. کودک هنوز آمادگی خواندن و نوشتن ندارد افکار انتزاعی، اخلاقیات و مجردات به درد او نمی خورد. کودک نباید زودتر از موعد با کتاب آشنا شود آموزش او نباید از طریق مطالعه کتاب ها بلکه باید از طریق تجربه دست اول او از طبیعت شکل گیرد.
 
در دوره سنی 12 تا 15 سال، آموزش کودکان شکل پیشرفته تری به خود می گیرد آموزش همچنان از طریق تجربه دست اول از محیط زندگی از طریق بازدید از جنگل و فضای سبز، کاشت گیاهان و سبزیجات و تماشای رشد گیاهان و حیوانات اتفاق می افتد. مهم ترین نیاز کودک در این سن از نظر روسو درک کاربرد اجسام است یعنی اینکه هر وسیله ای به چه دردی می خورد و چه کاربردی دارد. او در این سن بهترین کتاب مناسب کودکان را داستان "رابینسون کروزو" می داند که ماجراهای زندگی فردی را بازگو می کند که در یک جزیره تنها رها شده و به طور طبیعی آموخته بود که نیاز های خود را از طریق تعامل با محیط طبیعی برطرف نماید.
 
در مرحله بعدی بین 15 تا 18 سالگی روسو کودکان را در دوره نوجوانی فرض می کرد که مهم ترین نیاز و سوالات آنها حول محور جنیست است او به سوالات جنسی کودک پاسخ های سر راست و مستقیم می دهد و معتقد است نوجوان در این سن این آمادگی را دارد که در خصوص روابط اجتماعی، احساسات و نیازهای دیگران ببیند و بیاموزد. او نوجوان را به سفرهای کوتاه می برد تا با مردم آشنا شود اما همچنان از اختلاط کامل او با اجتماع پرهیز می نماید.
 
در دوره سنی 18 تا 20 سال، امیل وارد دوره " انسانیت" می شود به این معنا که رشد او به کمال خود نزدیک می شود او آمادگی دارد در خصوص مسائل پیچیده و انتزاعی، اخلاقیات، دین، روابط اجتماعی، سیاست و فرهنگ بیاموزد و افکارش را پرورش دهد. او جوان را به مطالعه تاریخ فرا می خواند اما نه تاریخی که توسط مورخان نوشته شده که به باور او تحریف شده و نادرست است بلکه به مطالعه تاریخی که خوبی ها و بدی ها را هر دو نشان دهد و تاکید کند که نهاد نیک انسان ها همواره در تاریخ توسط اجتماع ویران شده و نابود گشته است.
 
آموزش دینی
روسو کاتولیکی بود که بعدها به مذهب پروتستان پیوسته بود لذا همواره عقاید مذهبی در افکار او نقش مهمی ایفا می کرد اما مذهب برای روسو شکل دیگری داشت او به خداوند ایمان داشت اما شناخت او را نه از طریق رفتن به کلیسا بلکه از طریق مطالعه آثار خلقت در طبیعت به رسمیت می شناخت.
 
آموزش دختران
عقاید پیشروی روسو در خصوص تعلیم و تربیت البته فارغ از نگاه جنسیتی و پدرسالارانه نبود. در کتاب امیل، شخصیت سوفی یعنی دختری که با شرایطی مشابه امیل بزرگ شده و برای عشق ورزیدن و محبت به امیل تربیت شده بود، جایگاه ویژه ای داشت. او تربیت دختران را در راستای طبیعت زنانه آنها صحیح می دانست او زنان را به طور ذاتی منفعل، ضعیف، رئوف و مهربان می دانست که باید تربیتی در خور این طبیعت نصیبشان می شد نقش آنها آرامش بخشی به مردان و رام کردن طبیعت تند وتیز مردانه در زندگی مشترک بود.
 
نقد روسو
روسو را یکی از بزرگترین فلاسفه تعلیم و تربیت می شناسند چراکه آرای تربیتی او در خصوص نحوه آموزش کوکان در نوع خود بسیار حیرت انگیز و پیشرو محسوب می شود. باورهای روسو در مورد طبیعت و ذات کودکان سنگ بنای آموزش کودک محور شناخته می شود که آموزش را نه بر اساس انتقال صرف و یک طرفه دانش از معلم و کتاب به ذهن دانش آموز بلکه از طریق ارائه آموزش متناسب با توان و آمادگی کودکان می دانست.
 
آموزش از نظر روسو نه تنها برای شکوفایی فردی بلکه برای ساختن نسلی تو و جامعه ای جدید است جامعه ای که از طریق تربیت نسلی سالم و پاک سرشت در پی حل مناقشات و اختلافات و فسادهایی است که ساختار جامعه را ویران می کند. روسو سعی داشت نسلی را تربیت نماید که بر اساس سرشت نیک خود رشد کرده و از گزند عوامل مخرب طبیعی به دور مانده است.
 
روسو بر خلاف بسیاری از پیشینیان خود از جمله افلاطون، ارسطو، اکوئیناس و کالوین، اعتقادی به انتقال دانش و فرهنیختگی از طریق تعلیم و منابع علمی، دینی و فلسفی نداشت بلکه در عوض تجربه دست اول از طبیعت را اساس دانش آموزی می دانست. منتقدان روسو اما نظرات او در باب تربیت را بسیار ایده آل گرا و آرمانی می دانستند به طوریکه بر این باور بودند که روسو به طور کلی از عالم انسانی و مقتضیات اجتماعی دور شده است. روش های تربیتی او در خصوص منزوی کردن کودکان با واقعیات زندگی جوامع انسانی در تناقض و کاملا غیر عملی است.
 
از سوی دیگران این انتقاد بر نظرات او وارد است که وقتی کودک در مرکز انتخاب راه و رسم زندگی باشد امکان انتخاب صحیح از میان می رود زیرا یک کودک از درک و دانش کافی متناسب با نیازهای آموزشی و تربیتی خود برخوردار نیست و لذا نمی تواند در مورد آنچه مورد نیاز اوست به درستی تصمیم بگیرد. هر کودکی نیاز دارد از آموزشی متناسب با نیازهای جامعه برخوردار باشد تا قادر شود در آینده فرد مفید و مناسبی برای جامعه گردد.
 
با این حال نمی توان این نکته را نادیده گرفت که روسو یک سنت شکن پیشرو بود که تاثیر عمیقی بر تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت غربی گذاشت. او مدافع تمام عیار حقوق کودکان بود که آثار تربیتی او همچنان مورد استناد و رجوع و منبع الهامی برای اندیشمندان تعلیم و تربیت در دوره معاصر به شمار می رود.
 
***
 
ترجمه و تلخیص از :
Gutek. G. (2005).Historical and Philosophical Foundations of Education. 4th Edditon. PEARSON Publication. 

مقاله اختصاصی گروه تدوین محتوای آموزش 118
استفاده از این مطلب و انتشار آن، با ذکر نام آموزش ۱۱۸ و درج لینک www.amoozesh118.com بلامانع می باشد.

توضیح: نظراتی که درج می شود، صرفا نظرات شخصی افراد است و لزوماً منعکس کننده دیدگاههای این وب سایت نمی باشد.

  1. سید محمد حسن حسینی سه شنبه ۲۶ بهمن ۱۴۰۰ --- ۱۸:۴۷:۵۵

    Hi from Iran. Please search for my free book "my liberating edupolitical theories, & weaponizing catalyst 4 transformation & change" and study and share it. You may invite me to have an introductory lecture about my liberating approach.

نظر شما

پرطرفدارترین مطالب امروز

تازه های آموزش

نقدی بر کتاب جامعه شناسی به مثابه فرم هنری

برگزاری وبینار معلمی در فضای مجازی

دلایل ترس برخی کودکان از مدرسه رفتن

چگونه آموزش مجازی نظام آموزشی را متحول می‌کند؟

باید شرایط مناسب برای آموزش‌های ترکیبی فراهم شود

چرا استعدادهای «کودکان بیش‌فعال» در نظام آموزشی شناسایی نمی‌شوند؟

پارکر پالمر، خالق کتاب شهامت تدریس

کتاب آموزش از راه دور، راهنمای آموزش آنلاین برای مدرسان دانشگاه

بار آموزش حضوری دانشگاه ها باید کاهش یابد

آموزش، مدرسه و بحران ویروس کرونا- قسمت دوم

آموزش، مدرسه و بحران ویروس کرونا- قسمت اول

برنامه آموزشی کودکان درباره تغییرات آب و هوایی

جنبش "مدرسه آزاد" در نظام آموزشی ژاپن چیست؟

تربیت کودک مهربان بهتر از کودک موفق

جای خالی اتاق های بازی و خلاقیت در مدارس

خودگویی مثبت و موفقیت در ریاضیات

آیا اندازه کلاس در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مؤثر است؟

چرا دانش آموزان تقلب می کنند؟

بچه‌های آسمان: نبرد دانش آموزان کره با کنکور

بالا بردن انگیزه تحصیل دانشجویان

تاثیر جوّ و محیط مدرسه بر عملکرد تحصیلی

آموزش نخبه پرور؛ آری یا خیر؟

آموزش پیش دبستانی مهم است

معرفی کتاب: گاه و بی‌گاهی دانشگاه در ایران

کی اولین گوشی هوشمند را برای فرزندمان بخریم؟

آموزش در شبکه های اجتماعی