خاستگاه تاریخی
برای آنکه به وجود آمدن نظریه آموزش و پرورش شاگردمحور1 را به خوبی درک کنیم باید ابتدا آن را در بستر تاریخی خود بررسی کنیم. نیمه اول قرن بیستم، بدون شک متعلق به رفتارگرایی2 بود. این نظریه روان شناختی که توسط نظریه پردازانی چون جان واتسون، بی اف اسکینر و دیگران حمایت می شد، دیدگاهی مکانیکی و ماشینی نسبت به آموزش انسان داشتند. رفتارگرایان، رویکرد روان شناسانه خود را بر فلسفه جان لاک انگلیسی بنیان گذاشته بودند که ذهن انسان را لوحه ای سفید می دانست که فطرت نقشی در آن ندارد و زندگی اجتماعی خطوطی را بر آن لوحه نقش می زند که شخصیت و روش و منش انسانی را تعیین می کند. به این تریتب رفتارگرایی، مدعی بود که می تواند افراد جامعه را تنها از طریق آموزش رفتارهای مناسب، به جامعه ای ایدئال و بدون کم و کاستی تبدیل کند زیرا اگر محیط زندگی انسان و عوامل بیرونی رفتار را بتوان کنترل کرد، پس می توان هر خروجی مورد نظری را هم انتظار داشت.
اوج گیری رفتار گرایی و اقبال شدید روان شناسان و متولیان آموزشی به چنین رویکرد مکانیکی به آموزش، منجر به کنار گذاشتن بسیاری از دیدگاه های گذشته در مورد اصالت دانش و نقش فطرت و ذهن انسان در یادگیری شد. چرا که در این دیدگاه، یادگیری چیزی جز توالی رابطه محرک و پاسخ و شرطی شدن ذهن توسط تکرار رابطه بین علت و معلول یا به عبارت صحیح تر محرک و پاسخ نبود. همان طور که مشخص است این دیدگاه تنها بر آنچه قابل مشاهده و اندازه گیری است مبتنی شده بود بنابراین در این تئوری تنها رفتار یا برونداد قابل مشاهده و سنجش می توانست یادگیری را مورد ارزیابی قرار دهد. یا به قول رفتارگرایان :"یادگیری تغییر رفتار است".
دیدگاه های کاهش گرایانه رفتارگرایان، رفته رفته موجب واکنش عده ای دیگر از روان شناسان شد که از نقطه نظر به شدت مادی گرا و مکانیکی رفتارگرایی وحشت زده شده بودند. ابتدا روان شناسان آلمانی با مطرح کردن روانشناسی گشتالت3، در برابر موج سهمگین رفتارگرایی ایستادند. گشتالتی ها روان شناسانی کل گرا بودند که به شدت با جزئی نگری رفتارگرایی مخالفت می کردند و معتقد به یادگیری از نوع بینش و درک کل بودند.
روان شناسان دیگری نیز به عنوان مدافعین روان شناسی شناختی، بار دیگر مفاهیم مطرود شده ای مثل ذهن، یادگیری، تفکر، دانستن، و آموختن را وارد مباحث آموزشی کردند. روان شناسان شناختی، بر فرایند های ذهنی و عقلی بیش از نمودهای بیرونی رفتار متمرکز بودند و عقیده داشتند ذهن انسان در مرکز جهان قرار دارد. این ساختارها و ارتباطات ذهنی است که به رفتار انسان معنا و مفهوم می بخشد و حتی اگر یادگیری نمادی بیرونی هم نداشته باشد، باید تغییر را در عمق ذهن، باور و تفکر انسان جستجو کرد.
به زودی در بین روان شناسان شناختی نیز رویکردی نوین به نام روان شناسی تحولی با نظریات ژان پیاژه 4 (1896-1980) آغاز شد. ژان پیاژه که بی شک یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین چهره های آموزشی و روانشناسی کودک در تاریخ است، به نقش رشد و تکامل انسان در یادگیری توجه کرد. او روند تکامل ذهن در انسان را به چهار دوره تقسیم کرد که از اندیشه عینی تا انتزاعی، هر کودک انسان، باید از این مراحل بگذرد تا قوای تحلیل و قضاوت ذهنی او به اعلا درجه برسد.
همزمان با پیاژه افراد دیگری هم در جای جای جهان با استناد به تحقیقات پیاژه، شروع به نظریه پردازی در حوزه آموزش بر اساس روانشناسی شناختی کردند یعنی رویکری را وارد آموزش کردند که مبتنی بر پرورش ذهن انسان بود. یکی از این افراد پزشکی ایتالیایی به نام ماریا مونته سوری5 (1870-1952) بود که نظریات پیشروی خود را در زمینه آموزش با تاسیس مدارسی برای کودکان فقیر در مناطق محروم مورد آزمایش عملی قرار می داد. ماریا مونته سوری نگاهی کل نگر به انسان داشت و معتقد بود آموزش و پرورش باید به صورت همه جانبه بر تربیت قوای انسانی در همه زمینه ها متمرکز باشد و البته با توجه به درجات تکامل و رشد کودک، برنامه های آموزشی خود را تنظیم و سازماندهی کند. بی شک مونته سوری یکی از پایه گذاران نظریه آموزش و پروش شاگرد محور بوده و هست.
دیدگاه در مورد ماهیت انسان (ماهیت یادگیرنده)
نظریه آموزشی شاگرد محور، قائل به فردگرایی است چرا که انسان را در محور همه چیز قرار می دهد. یادگیرنده در مرکز نظام آموزشی قرار دارد و تمام برنامه ها، محتوای درسی، رویه های آموزشی و امکانات باید حول محور او بگردد. هر فردی به خودی خود دارای اهمیت و جایگاه منحصر به فردی است که باید آموزشش را بر طبق نیازها و توانایی های منحصر به فرد خود تنظیم کند و اوست که تصمیم می گیرد چه و چقدر بیاموزد.
دیدگاه شناختی به خصوص در روانشناسی تحولی، بر نیک بودن سرشت انسان تاکید دارد. در این دیدگاه است که بار دیگر بازگشتی به نظریات ژان ژاک روسو (1712-1778) در کتاب امیل6 صورت می گیرد به این ترتیب یادگیرنده کسی است که به صورت فطری علاقه به یادگیری، پیشرفت، رشد و آموختن دارد و اگر محیطی غنی و پر از محرک های ذهنی برایش فراهم شود، به صورت ذاتی و بدون نیاز به دیگران می تواند راه خود را بیابد و بیاموزد.
همان طور که پیشتر اشاره شد دیدگاه کل نگر این نظریه، به آموزش همه جانبه کودک قائل است، جوانب مختلف شخصیت انسان را تعریف می کند و معتقد است که محیط آموزشی باید همه این جوانب را به صورت یک جا و به طور متعادلی رشد دهد. هر کودک انسان دارای جنبه عاطفی، ذهنی، اجتماعی، جسمی و اخلاقی است پس یک برنامه آموزشی غنی، برنامه ای است که به طور متعادل به همه این موارد رسیدگی کند.
نکته دیگر در تئوری شاگردمحور، نقش فعال او در پروسه یادگیری است. این دیدگاه برای نخستین بار در تاریخ آموزش، انسان را یادگیرنده ای فعال می داند که به خلق معنا می پردازد. سابقا کودک موجودی، منفعل تعریف می شد که برای یاد گرفتن باید ساکت و بی حرکت می نشست و به سخنان معلم گوش می سپرد اما در این دیدگاه، دانش آموز به صورت فعال در آنچه می آموزد و آنچه می خواهد بیاموزد نقش ایفا می کند؛ به طور فعال به تحقیق و پژوهش و پرسش گری می پردازد و معنا را در ذهن خود می سازد. بنابراین در این دیدگاه، معنا، مفهومی فردی و منحصر به فرد پیدا می کند چرا که هر مفهومی در ساختار ذهن هر کس، معنا و ساختی متفاوت دارد که با دیگران فرق دارد. همین نکته، وجه تمایز این نظریه به سایر نظریات ماقبل خود است که یادگیرنده در مرکز فرایند آموزش قرار می گیرد و برنامه آموزشی هر کس باید مبتنی بر خصوصیات منحصر به فرد او تعریف شود.
آزادی، در این نظریه نقشی اساسی ایفا می کند. انسان آزاد، انسانی است که به خلق معنا می پردازد و بدون دستور گرفتن از مراجع قدرت (در اینجا معلم، یا کتاب درسی) به طور آزادانه به جستجوی حقیقت و خلق معنا تشویق می شود و آموزش نباید ابزاری برای به اسارت گرفتن و محدود کردن آزادی انسان شود. این میل و نیاز به آزادی از همان کودکی در آدمی وجود دارد و باید تا پایان عمر محترم شمرده شود.
ماهیت دانش و روش های اکتساب آن
دانش در نظریه شاگرد محور، ماهیتی شخصی دارد. دانش چیزی نیست که وجودی مجرد داشته و از معلم به شاگرد انتقال پیدا کند. در این نظریه دانش نه اکتسابی بلکه ساختنی است. این ذهن انسان است که با توجه به خصوصیات منحصر به فرد خود و داستان زندگی هر کس، معنایی به واقعیت می بخشد و حقیقت را بر اساس ساختار های ذهنیش به طور شخصی می سازد. بنابراین ممکن است درک و برداشت هرفرد از پدیده ای واحد، متفاوت باشد و این مسئله تفاوت دیدگاه و تفاوت برداشت در انسان ها را از موضوعات واحد توضیح می دهد.
از همین روست که معلم در این نظریه، از جایگاه منبع علم و دانش بودن، پائین می آید و همراه و هم سطح با یاد گیرنده به محرک ذهنی او و تسهیل گر یادگیری تبدیل می شود. معلم دیگر مرجع دانش نیست بلکه راهنمای کسب دانش است. معلم کسی است که محیطی غنی را به فراخور نیاز دانشجو فراهم می کند. معلم تسهیلگر اکتساب و ساخت دانش فردی است. پس آموزش فرایندی دوطرفه است که هم معلم و هم شاگرد با درگیر شدن ذهنی و عاطفی با مسائل و موضوعات، به رشد و درک یکدیگر کمک می کنند.
نقد نظریه آموزش شاگرد محور
گرچه دیدگاه های نظریه دانش آموز محور برای بسیاری از آموزشگران، بسیار جذاب و انقلابی به شمار می رود اما این دیدگاه نیز از خنجر نقد منتقدین، آسوده نمانده است. بسیاری از نظریه پردازانی که معتقد به دیدگاه بنیادی نسبت به علم هستند و اصالت علم را باور دارند، نمی توانند با این جنبه از نظریه دانش آموز محور که علم را برداشتی شخصی از واقعیت اطراف می داند، کنار بیایند. این منتقدین معتقدند که علم، صرف نظر از افراد، وجودی مستقل و مجرد دارد و گر چه ممکن است برداشت هر فردی از آن متفاوت باشد اما این به معنای زیر سوال بردن و شک کردن در موجودیت مستقل واقعیت و علم نیست.
از طرف دیگر، بخش مهمی از انتقادات بر نظریه شاگرد محور، مبتنی بر آموزش آزاد و برنامه درسی اختصاصی این نظریه است. همان طور که اشاره کردیم در این دیدگاه، هر فرد می تواند برنامه درسی مستقلی به فراخور نیاز و علاقه اش داشته باشد و نباید منعی از این بابت وجود داشته باشد، این مسئله در عمل هزینه گزافی را بر نظام آموزشی تحمیل می کند چرا که نیاز به افرادی دارد که مرتب برنامه های درسی را بر طبق نیازها و علایق دانش آموزان تنظیم کنند و برای هر مبحث امکانات آموزشی و تسهیل گران آموزشی استخدام کنند. شاید بتوان گفت که این دیدگاه بیشتر برای محیط های آموزشی کم تعداد پاسخگو است تا محیط هایی با تعداد بالای شاگردان زیرا نمی توان چنین برنامه هایی را در ابعاد وسیع برای تعداد زیادی از دانش آموزان فراهم کرد. واضح است در مدارسی که بیش از 40 نفر دانش آموز در یک کلاس هستند، حتی اگر معلم قائل به فردگرایی و علاقمند به شکوفایی فردی هر یک از دانش آموزان باشد، قطعا نه فرصت و نه امکان رسیدگی خاص و منحصر به فرد به هر یک از دانش آموزان را ندارد.
از سوی دیگر، ایجاد محیط غنی آموزشی بر طبق نظریات مونته سوری، نیاز به دارا بودن انواع وسایل کمک آموزشی دارد که هزینه تحصیل را برای محصلین بسیار بالا می برد. مدارس مونته سوری یکی از گران ترین مدارس در سراسر جهان هستند و تنها عده بسیار کمی از والدین از عهده تامین مخارج چنین مدارسی بر می آیند.
اما با وجود تمام نقدها، نمی توان نقش مثبت این نظریه را در تغییر دیدگاه نسبت به ماهیت دانش و ماهیت یادگیرنده و روند اکتساب دانش انکار کرد به یمن ظهور این نظریه، مدارس امروز در جهان بیش از پیش مجهز به آزمایشگاه ها، وسایل کمک آموزشی، وسایل سمعی و بصری، محیط های آموزش فنی و حرفه ای و نیز توجه خاص مربی به شکوفایی فردی دانش آموزان شده است. صرف نظر از تمام انتقادها، رویکرد مثبت این نظریه نسبت به ماهیت انسان، و علاقه ذاتی او به یادگیری دیدگاه سنتی، "چوب معلم گل است" و تنبیه کردن برای آموزش بچه ها را منسوخ کرده و بالاخص آموزش پیش از دبستان و مقطع ابتدایی را به طور کلی متحول نموده است.
****
1. Learner- Centered Theory
2. Behaviorism
3. Gestalt
4. John Piaget
5. Maria Montessori
6. Emil
References:
Gutek, G. L.(2005). Historical and philosophical foundation of education. 4th Edition. Pearson Publication.
Schiro, Michael. (2007). Curriculum theory; Conflicting visions and enduring concerns. SAGE. 2007.
