گرچه همه هنرها و از جمله هنر نمایش به دور از خلاقیت هنری قابل تصور نیستند، اصطلاح نمایش خلاق (Creative dram) به نوعی نمایش تربیتی فرآیند محور می گویند که از تئاتر و نمایش رسمی متفاوت است. این نمایش غیر رسمی است، به این معنا که از قراردادهای اجرا دور است. قرارداد نمایش و تئاتر، که گستره محدودتری دارد، مثل هر قرارداد دیگری دوسویه است. در یک سو گروه اجرایی یا نمایشگران و در سوی دیگر تماشاگرانی که به دیدن نمایش آن ها می نشینند. گروه اجرایی یا نمایشگران در طول تاریخ شکل های مختلفی به خود گرفته است. از بدوی ترین نمایش ها تا پیشرفته ترین تئاترها و گروه های نمایشی، همیشه عده ای، به نسبت، در آفرینش نمایش شرکت دارند. این آفرینش گاه فردی و گاه جمعی است. گاه بار اثر بر دوش نمایشنامه نویسان است و گاه کارگردان ها یا بازیگران در چنین آفرینشی دست برتر دارند.
تماشگران نیز همیشه گروه بی شکل و بی نامی بوده اند که آن ها را برای تماشا یا شرکت در اجرا فرا می خوانده اند. نسبت شرکت این گروه نیز در آفرینش هنری متفاوت است. گاه، همچنان که در بسیاری از نمایش های آیینی می بینیم، این گروه عملا در کار شرکت دارد و گاه، چنان که در رسمی ترین شکل ها، تماشاگر توده بی شکلی است که در حفره سیاه آن سوی چراغ های صحنه ناظر اجراست. این بار شرکت در آفرینش ذهنی و تا اندازه ای دورتر است. این قرارداد اجراست. تماشگران بلیط می خرند یا دعوت می شوند تا به دیدن نمایشی بنشینند که گروهی مدت ها وقت صرف آماده کردن، کرده است. اثری که آن ها نمایش می دهند، محصول فرآیندی است که دور از چشم تماشگر انجام گرفته است.
وجه مشترک نمایش خلاق با نمایش به مفهوم ذکر شده، در همان فرآیند است. منتهی نمایش خلاق محصول نهایی برای اجرا ندارد. محصول همان فرآیند و به عبارتی هدف همان راه است. در چنین نمایشی نمایشگر و تماشاگر از هم جدا نیستند. نمایشگران تماشاگر و تماشاگران نمایشگرند. می توان گفت تماشاگری در کار نیست و بازیگری، ضمن این که هر دو هستند. این حضور غیاب و غیاب حضور حسن بزرگ نمایش خلاق است. همه هم بازیگرند و هم تماشاگر و نه بازیگرند و نه تماشاگر.
اما این که می گویند هدف همان راه است، به چه معناست؟ به طور انتزاعی نمی توان گفت که "فرآیند" هدف است، مگر این که برای آن نیز هدف یا هدف هایی معین کنیم. آن گاه معادله درست در می آید. در آفرینش یک نمایش مرسوم فرآیندهای گوناگونی در کار هستند. هر چند تئاتر حاصل خلاقیتی جمعی است، اما این گفته لزوماً به این معنا نیست که تئاتر یک جا و توسط گروه واحدی آفریده شده است. به طور معمول نمایشنامه در فرآیندی جداگانه، خواه فردی و خواه جمعی شکل می گیرد. کارگردا ن ها و بازیگران و سایر عوامل فرآیندهای جداگانه ای را از نظر آموزشی در دوره های طولانی گذرانده اند. هنگامی که این افراد به قصد اجرای اثر گرد می آیند، فرآیند دیگری آغاز می شود که قبلاً از آن یاد کردیم.
فرآیند نمایش خلاق برآیندی از این فرآیندهای جداگانه است. به عبارت دیگر این فرآیند مراحل گوناگونی دارد که به صورت طرح درس شکل گرفته و به تدریج تکمیل می شود. این مراحل کاملاً از هم جدا نیستند و می توان آن ها را حلقه هایی دانست که در بخش هایی همپوشانی دارند. یکی از این حلقه ها که مشخص ترین و برجسته ترین آنهاست، حلقه بازیگری است، که به آن خواهیم پرداخت. حلقه های دیگر رهبری و هدایت، نقد و بررسی، نگارش و سایر حوزه های هنر نمایش را در بر می گیرند. اما هیچ یک از آن ها به خودی خود نیز هدف نیستند. نه بازیگری برای بازیگری است و نه نگارش به خاطر نفس نگارش. در واقع این ها نیز کاربردهای دوگانه دارند و کاربرد مهم مجموعه آن ها ساختن انسان متعالی و پرورش خلاقیت اوست. چیزی که هیچ حوزه ای از حوزه های فعالیت بشر از آن جدا و بی نیاز نیست. جهان دیروز، امروز و فردا از آن انسان های خلاق بوده، هست و خواهد بود. نمایش خلاق که ابزار خلاقیت است و بر پایه فرآیندهای نمایش و تئاتر شکل می گیرد.
اکنون می توان ساده تر و ملموس تر از هدف های نمایش خلاق سخن گفت. این هدف ها فردی و جمعی و آمیزه ای از این دو هستند. در فرآیند تربیت بازیگر به توانایی های جسمی و ذهنی او می پردازیم. ابزار بازیگر جسم و ذهن اوست، به هر اصطلاحی که به کار ببریم. پس دسته ای از هدف ها به پرورش جسمی و ذهنی فرد مربوط می شوند. بدن به عنوان ابزار در بازیگری اهمیت اساسی دارد. بخش بزرگی از تربیت بازیگر صرف تربیت بدن آماده، آگاه، متعادل، نیرومند و متناسب او می شود. بدن به عنوان ساز آماده ای که با آن هر آهنگی را می توان نواخت. در بازیگری البته جسم از ذهن جدا نیست و پرورش این دو پا به پای هم صورت می گیرد. بر پایه ی، این دو بال ظرفیت های روانی افراد تقویت می شود. انسان به سلامت از مراحل رشد می گذرد و جستجو، خطر و عشق را به آرمان پیوند می دهد.
آرمان دوست داشتن انسان و طبیعت، آرمان ساختن آینده ای خالی از خلل، خالی از کینه، عقده و جدایی. اگر آینده ای برای بشر قابل تصور باشد، ناچار از چنین مسیری خواهد گذشت و گرنه کسانی که از خلاقیت و عشق بویی نبرده اند، همچون گذشته، آینده را نیز به تباهی و نژاد انسان را به نابودی خواهند کشاند. به این ترتیب بر هدف های فردی، هدف های اجتماعی نیز افزوده می شود و می توان باز هم هدف را گسترش داد تقویت زبان و ارتباط، مهارت های حل مسأله، اندیشه خلاق، رسیدن به مفهوم مثبتی از خویشتن، آگاهی اجتماعی، همدلی، مشارکت، گسترش آموزش ها و نگرش ها و تعالی آن ها دانست. پایه چنین هدف هایی شناخت هنر تئاتر است که این هدف ها و کارکردها را در خود نهفته دارد و دست اندرکاران هنر نمایش، به ویژه بازیگران، بخت برخورداری از آن ها را دارند.
اکنون قبل از معرفی برنامه نمایش خلاق مایلم به نکته مهمی اشاره کنم که انگیزه اندیشیدن به این ابزار آفرینش هنری بوده است. به گمان نگارنده برنامه نمایش خلاق بی در نظر داشتن این نکته یا گام نخست به نتیجه مطلوب نمی رسد و این گام شالوده ریزی فکری آن است. چیزی که می توان از آن به فلسفه وجودی یا بیانیه یا مانیفست نمایش خلاق تعبیر کرد. متفکران حوزه نمایش معتقدند که زمانی همه مردم بازیگر بودند. آن گاه بازیگران پدید آمدند و اختیار بازی را از دست همه در آوردند و خود تنها بازیگران صحنه شدند. عرصه های بزرگ اجتماعی، تاریخی صحنه ای است که بازیگران معدودی در آن روی صحنه اند و انبوه بی شکل آدمیان تماشاگر مبهوت بازی های آن ها هستند. قاعدتا بازی این بازیگران می بایست وکالتی و نیابتی باشد، اما بسیاری از آن ها این ویژگی ها را فراموش کرده اند و فعال مایشاء شعبده های حیرت انگیز شده اند.
آرزوی هنرمندان اندیشمند تئاتر تلاش برای برگرداندن توانایی بازیگری به آحاد مردم است. آرزوی ایشان فرو ریختن مرزهای بازیگری و تماشاگری و مشارکت تماشاگران در بازی است. قرن بیستم شاهد تلاش این هنرمندان در حوزه هنر نمایش بود. نمایش خلاق تجلی آرمانی این آرزوست.
گام اولی که از آن سخن رفت، این پرسش است: چرا فقط بازیگران باید از توانایی های بازیگری برخوردارباشند؟ آیا به کارگیری درست صدا و بیان و بدن حق همه نیست؟ آیا همه حق ندارند که به موقعیت های متفاوت واکنش مناسب نشان دهند؟ آیا همه نیازمند تمرکز، تخیل، تصور، عمل فی البداهه و امثال آن نیستند؟ آیا توانایی ابراز وجود، اعتماد بنفس، انتقال درست احساسات و اندیشه ها، و برقراری ارتباط مناسب حقی همگانی نیست؟ این فهرست را می توان همچنان ادامه داد، اما اگر همه این ها و بیش از این ها، حق همه، یعنی کسانی است که بالقوه از این توانایی ها برخوردارند، چرا نباید آن را از قوه به فعل در آورند به شالوده ای که از آن سخن گفتم، اراده انتقال این توانایی ها، به آحاد جامعه است و بهترین ابزار این توانایی «نمایش خلاق» است. نمایشی که به سود دست اندرکاران کار می شود. نمایشی فرآیند محور که ربطی به اجرا برای تماشاگر ندارد.
با تعریفی که از نمایش خلاق، هدف های اساسی آن و فلسفه بنیادی آن کردیم، مشخص می شود که جامعه هدف نمایش خلاق همه مردم هستند. اما کار با همه مردم را از کجا باید آغاز کرد بی تردید از کودکان. اما این گفته به این معنا نیست که بزرگسالان از نمایش خلاق محرومند. آن چه امروز در فرآیند پرورش بازیگر در دانشگاه ها و سایر موسسات آموزشی انجام می شود، نمایش خلاق است. در نمایش درمانی از فنون این نمایش استفاده می کنند، بسیاری از شکل های تئاتری همچون تئاتر تعاملی، تئاتر مشارکتی و امثال آن نمایش خلاق کار می کنند.
با این همه نمایش خلاق را باید از سنین پایین آغاز کرد. کودکان در همه مهد کودک ها، دبستان و مدارس راهنمایی باید با نمایش خلاق پرورش پیدا کنند. وجه آرمانی قضیه این است که نمایش خلاق به صورت زنگ نمایش در مدارس در بیاید. بعضی از مربیان نمایش معتقدند که کودکان در سنین پایین – حداقل تا ده سالگی – نباید در برابر تماشاگر بازی کنند و بهترین نوع نمایش برای آن ها نمایش خلاق است. مربیان نمایش خلاق بهتر است از دانش آموختگان رشته نمایش انتخاب شوند. این افراد لازم است که به فنون شناخت کودکان و مراحل رشد، روانشناسی و ادبیات کودکان مجهز شوند. دانش آموختگان رشته های علوم تربیتی نیز با کسب توانایی های نمایش می توانند با کودکان کار کنند. به هر حال عشق به کار با کودکان، آشنایی با حقوق آن ها، و توانایی های علمی و فنی نمایش و نمایش خلاق از اصول تربیت مربیان است. بر این اساس و بر اساس تجربه مربیان در سطح جهان در طرح درس مربیان نمایش خلاق از فعالیت های گوناگون سود می برند که از جمله به این موارد می توان اشاره کرد:
شناخت نمایش خلاق و هدف های آن
شناخت بازی ها و دستگرمی ها
به کارگیری اندیشه ها و خلاقیت ها
شناخت شیوه های به نمایش درآوردن داستان
مهارت های حل مسأله و گفتار
اما در کار با کودکان، نمایش خلاق به صورت گارگاه هایی کار می شود. فضای این کارگاه ها متناسب با تعداد افراد منظور می شود. برای هر جلسه پانزده تا بیست کودک کافی است. هر یک از آن ها باید فضایی شخصی داشته باشند. این فضا را با بازکردن دست ها به چهار جهت معین می کنند. کودک در فضای شخصی به راحتی حرکت می کند و با دیگران برخوردی ندارد. زمان کارگاه ها بر اساس سن کودکان می تواند متفاوت باشد. معمولا زمان پنجاه دقیقه را برای جلسه در نظرمی گیرند. اما بسته به امکانات، فضا و زمان و علاقه کودکان این مدت قابل گسترش است.
طرح درس نمایش خلاق به مقوله های زیر تقسیم می شود :
فعالیت های دستگرمی
فعالیت های جسمانی و پانتومیم
داستان های پانتومیم روایی
فعالیت های بداهه سازی
فعالیت های نمایش نقش
فعالیت های نگارش خلاق
هر فعالیت مجموعه ای از تمرین هایی است که بر اساس تجربه مربیان نمایش در دنیا فراهم آمده است. مربیان با تجربه و علاقمند می توانند با استفاده از سنت ها و بازی های بومی و شرایط محلی برغنای این گنجینه بیافزایند. تمرین ها بر اساس سن و توانایی شرکت کنندگان می توانند از ساده به پیچیده طراحی شوند. در هر جلسه تعدادی از فعالیت ها تمرین می شود، اما تمرین های دست گرمی که شبیه نرمش های تئاتری هستند و به هدف آماده کردن بدن و نفس و صدا صورت می گیرند، در دقایق نخست همه کارگاه ها کار می شوند.
این دستگرمی ها برای کودکان به صورت انواع بازی ها برنامه ریزی می شوند و اصولا نمایش خلاق کودکان همواره صورتی از بازی و همراه با تفریح و سرگرمی است. در پایان جلسه همیشه چند دقیقه ای به بحث وگفتگو اختصاص می یابد که بچه ها می توانند از تجربه و احساس خود نسبت به کار خود و دیگران سخن بگویند. پایه های نقد نیز از همین جا به صورت سالم و به دور از غرض ها پایه ریزی می شود.
نمایش خلاق به صورتی که بیان شد، مجموعه از هدف های ضمنی را نیز در بر می گیرد. از جمله این که کسانی که با نمایش خلاق آشنا می شوند، بازیگران، تماشاگران و منتقدان بالقوه آینده هستند. همه آن ها لزوما بازیگری را دنبال نمی کنند، اما شناخت صحیح هنر نمایش می تواند علاقمندان و افراد مستعد را جذب این هنر کند. تربیت تماشاگر و ایجاد فرهنگ تماشای تئاتر و حس نیاز به این هنردستاورد دیگر این نمایش است. این کودکان تماشاگران فهیم صحنه های آینده هستند. بسیاری از آن ها نیز با شناخت و علاقه ای که پیدا می کنند، به منتقدان واقعی نمایش تبدیل می شوند.
کارگاه نمایش خلاق، آزمایشگاه، واقعی زندگی است. کودکان در این آزمایشگاه موقعیت های گوناگون هستی را تجربه می کنند، به توانایی های خود پی می برند و آن ها را تقویت می کنند. آن ها به دور از نگرانی های معمول ساعت ها انتظار می کشند تا نوبت کلاس آقا یا خانم خلاقیت برسد و همراه با او ساعتی به دنیاهای رنگارنگی بروند و از دریچه تخیل سازنده مسایل گوناگون حیات را بشناسند و حتی الامکان در دنیای نمونه سازی شده و امن به حل آن ها برخیزند. جهان آینده این کودکان بی تردید زیباتر و بسامان تر از جهانی است که مربیان آن ها تجربه کرده اند.
