توماس آکوئیناس (1225- 1274) یکی از مشهورترین فلاسفه قرون وسطی و تمدن مسیحی به شمار می رود. نظریات او در فلسفه و مذهب تقریبا تا 1960 میلادی، فلسفه رسمی کلیسای کاتولیک در جهان شناخته می شد. توماس آکوئیناس به سبب رویکرد نوین و معتدل خود نسبت به دین و علم، یک چهره شاخص در تمدن مسیحی است که نقش مهمی در شکل گیری جریانات فکری، مذهبی و فلسفی تاریخ غرب ایفا کرده است. اما آنچه اکوئیناس را به عنوان یک فیلسوف در حوزه آموزش مطرح می کند، دیدگاه های او در فلسفه آموزشی و نقش و روش تعلیم و تربیت در پایه گذاری جامعه بوده است.
زندگی آکوئیناس
توماس آکوئیناس Thomas Aquinas، هفتمین فرزند آکوئینو و تئودورا یک زوج متمول و تحصیل کرده در حوالی ناپل ایتالیا در سال 1225 میلادی به دنیا آمد. او از سن 5 سالگی وارد مدرسه مذهبی شهر شده و تحصیلات مقدماتی خود را آغاز کرد. مدارس ایتالیا در قرون وسطی عمدتا روی مباحث مذهبی و متون کلاسیک از فلسفه یونان استوار بودند و اکوئیناس اصول اولیه دین و فلسفه را در مدت تحصیلات ابتدایی خود آموخت. او خیلی زود و در اوان نوجوانی وارد دانشگاه رم شده و تحصیلات آکادمیک خود را آغاز کرد. دانشگاه رم در آن زمان گرچه بر متون مذهبی استوار بود اما دارای سه گرایش عمده طب، حقوق و الهیات بود و اکوئیناس تحصیلات خود را در گرایش حقوق در 19 سالگی به پایان برد. این جوان تحصیل کرده به زودی به عنوان مدرس وارد مدارس مذهبی شده و به فرقه دومنیکن پیوست. پس از چند سال تدریس و تحقیق به فراگیری علم و فلسفه به طور عمیق علاقمند شد و این علاقمندی او را به دانشگاه علوم پاریس کشاند که او تقریبا تا پایان عمر در این دانشگاه به تدریس و مطالعه ادامه داد.
آراء فلسفی آکوئیناس
برای اینکه دید بهتری نسبت به آراء فلسفی آکوئیناس پیدا کنیم لازم است که قبل از او به توضیح مختصری در مورد شخصیت برجسته دیگری که سهم عمده ای در شکل گیری سیر اندیشه در تاریخ غرب در قرون وسطی داشت بپردازیم: سنت آگوستین. سنت آگوستین (354-430) که به عنوان یک قدیس و مبلغ شهیر مسیحی، یکی از مهم ترین چهره های مذهبی در مسیحیت و به خصوص فرقه کاتولیک شناخته می شود، دیدگاه فلسفی به خصوصی در مورد آموزش و به طور کلی تعلیم و تربیت داشت. سنت آگوستین گرچه مطابق رویه قرون وسطی، دین را در مرکز خلقت بشر می دانست و تمام مسائل بشری را حول محور اراده خداوند در جهان تفسیر می کرد اما خود متاثر از فلسفه یونان باستان و به خصوص افلاطون بود. گرچه تا قبل از او و پس از اوج گیری تمدن مسیحی کم کم متون دینی جای اندیشه ورزی فلسفی که ریشه در فلسفه یونان باستان داشت، گرفته بود اما آگوستین که خود تعلیم دیده مکتب افلاطون در جوانی بود ارادت خود را به فلسفه از دست نداد و در دیدگاه مذهبی- فلسفی خود اندیشه ورزی و خرد بشر را به دین پیوند زد او برا ین باور بود که علوم کلاسیک (همچون هندسه، زبان، اخترشناسی و ...) به عنوان تغذیه کنندگان خرد بشر، پلی فرهنگی بین عالم ماده و عالم ملکوت هستند و باید در کنار تعلیمات دینی و روحانی مسیحی در مدارس، علوم کلاسیک نیز آموزش داده شوند.
چنین رویکرد مهمی از سنت آگوستین بود که آکوئیناس را تحت تاثیر قرار داد و او اصول فکری و فلسفی خود را بر اساس این تعلیم آگوستین بر پایه دوئیت روح و جسم پایه گذاری کرد. در زمانه ای که روح و روحانیات، حاصل تفکر رایج قرون وسطی، در محور تمام آموزش ها و موعظه های مذهبی قرار می گرفت، آکوئیناس دیدگاه معتدل خود را نسبت به همراهی و دوگانگی ذات بشری بر دو رکن روح و جسم اعلام کرد که در آن زمان انقلابی به شمار می آمد.
او که به شدت تحت تاثیر فلسفه ارسطو بود که شاید در آن زمان، اقبال چندانی بین مذهبیون و کلیسا نداشت، با ایجاد ارتباط بین روش ارسطو در درک حقیقت و نیز تقسیم بندی عناصر جهان به دو قسم جوهر و صورت، فلسفه مذهبی خود را بر پایه دو جنبه روحانی و مادی برقرار کرد و برای هر دو جنبه اعتبار و ارزش قائل شد گرچه همچنان برای جنبه روحانی انسان ارزش والاتری قائل بود و جسم را در خدمت تعالی روح می دید.
آکوئیناس بر خلاف بسیاری از اسلاف و هم دوره ای های خود، قائل به اراده آزاد و اختیار برای انسان بود. او باور داشت خداوند در انسان، اختیار را به ودیعه نهاده و انسان قادر است خود زندگی وسرنوشت خود را در دست گیرد اما آنچه به انسان در تشخیص و تمیز راست از کژ کمک می کند عمل به تعالیم الهی و ایمان و اطاعت از اوامر دین مسیحی است که به انسان راه خیر و نیک را نشان می دهد و او را به سعادت رهنمون می شود.
فلسفه آموزشی آکوئیناس
آکوئیناس بر این باور بود که گرچه روح و معنویات اساس زندگی دنیوی و اخروی انسان را تشکیل می دهند و هدف از خلقت در واقع رستگاری روح است اما انسان دارای بعد مادی نیز است و از نظر جسمانی نیز محتاج تعلیم و تربیت است و هیچ کس نمی تواند منکر بعد مادی انسان شود. آکوئیناس فلسفه آموزشی خود را بر اساس قائل بودن به دوگانگی وجود انسان چنین پایه گذاری کرد:
- آموزش و پرورش نیز همچون زندگی، هدفمند است. همچنان که هدف از خلقت بشر، رشد و کمال روحانی است، آموزش و پرورش نیز باید انسان را در جهت تامین این هدف بزرگ یاری رساند و در خدمت اراده خداوند باشد.
- حقیقت دارای دو بعد مادی و معنوی است. بنابراین تعلیم و تربیت نیز باید دارای دو جنبه جسمانی و روحانی باشد. آموزش و پرورش باید انسان را در جهت انجام آنچه برای زندگی دنیوی و اخروی هر دو نیاز است، یاری دهد.
- حقیقت –چه مادی و چه معنوی- ماهیتی سلسله مراتبی دارد از آنجایی که هیچ چیز در جهان و جامعه، موقعیتی برابر ندارد، برنامه درسی نیز باید نسخت در خدمت اولویت های اساسی باشد و وقت و بودجه بیشتری را به تعلیم مباحث مهم تر اختصاص دهد.
آکوئیناس، بر این باور بود که مدارس که در آن زمان عموما مدارس مذهبی بودند، باید برنامه درسی خود را در پایه تعلیم و تربیت دینی و مادی پایه گذاری کنند. بخش بزرگی از برنامه درسی از نظر سلسله مراتب اهمیت در دیدگاه او شامل این اولویت ها بود: نخست تعلیمات دینی مسیحی، دوم فلسفه و خرد ورزی، سوم، علوم پایه و در آخر حرفه و فن که نقش آموزش برای تداوم حیات اقتصادی جامعه را بر عهده دارد.
برنامه درسی
برنامه درسی مورد نظر آکوئیناس شامل این دروس بود:
تعلیمات دینی
فلسفه کلاسیک (فلسفه افلاطون و ارسطو و سایر فلاسفه یونانی)
منطق
دستور زبان
حساب
هندسه
ادبیات
نجوم
موسیقی
حرفه و فن
نفوذ ارسطو بر فلسفه آموزشی آکوئیناس نیز به خوبی مشهود است او روش کشف حقیقت را بار دیگر فرمول بندی کرد و برای دانش چهار سطح قائل شد 1) اصول، 2) اثبات منطقی نظام مند، 3) مصادیق و مثالها و 4) استنتاج. به این ترتیب او بر این باور بود که برای تعلیم مفاد آموزشی باید از این چهار مرحله استفاده کرد.
نقش معلم در فلسفه آموزشی آکوئیناس
سیستم آموزشی در دیدگاه آکوئیناس، شامل انتقال دانش و آگاهی توسط معلم به شاگرد بود. یعنی او در نظام تربیتی قائل به سه رکن معلم، شاگرد و دانش بود که در این میان نقش معلم، انتقال دادن دانش و آگاهی به دانش آموزان بود. به این ترتیب در نظام آموزشی آکوئیناس، معلم در راس کلاس درس، مسئول مستقیم انتقال دانش از روی کتب و مراجع درسی بود. در سیستم آموزشی او، معلمین یابد مسلط به ادبیات و دستور زبان بوده و از فن بیان خوبی برای تسهیل یادگیری شاگردان برخوردار می بودند همچنین باید از قوه تفکر منطقی برای نظم دادن به شیوه فکری و یادگیری دانش آموزان و منسجم کردن دانش در ذهن آنها استفاده می کردند . در دیدگاه آکوئیناس، معلم بودن ارزش زیادی داشت زیرا او معلمی را نوعی تعهد اخلاقی به خدمت به جامعه و دین می شمرد. معلمین متعهد همراه با روحیه خدمت و عشق، افرادی بودند که زندگی خود را وقف تحصیل، تحقیق و تدریس علم و دین به شاگردان خود می کردند و به عنوان الگوهای اخلاقی نقش مهمی را در شکل گیری شخصیت و چه بسا تغییر سرنوشت دانش آموزان خود ایفا می نمودند.
کلام آخر
توماس آکوئیناس بی شک یکی از برجسته ترین و تاثیرگذارترین چهره های قرون وسطی است که نقش تعیین کننده ای را در سیر فلسفی و آموزش و پرورش در یکی از تاریک ترین دوران تمدن غرب داشته است. دیدگاه معتدل و انسانی او که قائل به سعادت دنیوی و اخروی انسان هر دو بود راه را برای مطرح شدن دیدگاه های انسان گرایانه و جدا شدن از سلطه کلیسا بر تمام جوانب حیات بشر در قرون وسطی و سپس دوران روشنگری هموار کرد و حتی آنقدر پیشرو و قابل پذیرش بود که حتی تا زمان معاصر نیز مهم ترین پایگاه فکری و فلسفی کلیسای کاتولیک باقی مانده است.
ترجمه و تلخیص از :
Gutek. G. (2005).Historical and Philosophical Foundations of Education. 4th Edditon. PEARSON Publication
