موک (MOOC / Massive Open Online Courses) در فارسی با ترجمه تحت اللفظی درس باز آنلاین بزرگ یا دروس آنلاین فراگیر شناخته می شود. اما فارغ از نام بلند و گیج کننده آن، می توان موک را دروس آنلاینی دانست که به صورت آزاد برای تعداد زیادی از متقاضیان ارائه می شوند. تقریبا از اواخر سال 2008، این مدل تحصیل وارد نظام آموزشی برخی از دانشگاه های بزرگ و معتبر امریکا شد و رفته رفته دانشگاه هایی نظیر برکلی، استنفورد، ام آی تی، هاروارد و غیره هم به آن پیوستند. در این طرح، دروس به صورت آنلاین و از طریق اینترنت، به داوطلبانی از سراسر جهان ارائه می شوند از آنجایی که ثبت نام در این دروس، آزاد و خارج از مراسم معمول در دانشگاه ها و مراکز آموزشی معمول است، داوطلبان می توانند از سراسر جهان در دروس مورد علاقه خود شرکت کنند و بدون اینکه شهریه ای بپردازند به صورت رایگان و یا با حداقل هزینه ثبت نام، شرکت کنند. از آنجایی که این دروس به صورت آزاد و باز ارائه می شوند می توانند همزمان تعداد بسیار زیادی از داوطلبان را بپذیرند برخی از این دروس ممکن است صدها و یا هزاران دانشجو داشته باشند.
روش کار موک
در حال حاضر چندین شبکه بزرگ دانشگاهی درگیر اجرای این پروژه هستند. افراد متقاضی می توانند در یکی از این برنامه ها ثبت نام کرده و از بین فهرست دروس قابل ارائه، آنچه علاقمند هستند را انتخاب کنند و در موعد مقرر آغاز ترم، برنامه درسی چند هفته ای خود را شروع کنند. در این کلاس بسیار بزرگ معمولا یک تیم آموزشی به رهبری یک یا چند استاد معتبر و صاحب نام، حضور دارند که مسئولیت ارائه درس را به عهده دارند. دروس معمولا حاوی متون و منابع مطالعاتی به صورت الکترونیکی، فایل های صوتی و تصویری تدریس استاد، ویدئوهای آموزشی، محیط های بحث و گفتگو، تکالیف هفتگی و یا یک پروژه نهایی هستند.
دانشجویان علاقمند می توانند این دروس را بدون توجه به سابقه تحصیلی خود و ارائه هیچ مدرکی، انتخاب کنند و صرف علاقمندی به مبحث می تواند مجوز شرکت در این دروس باشد. دانشجویان در چنین کلاس های بزرگی، ممکن است به صورت انفرادی و یا در قالب گروه های کوچک یا بزرگ، به همکاری در تکمیل پروژه های درسی مشغول شوند و ارتباطات مجازی خارج از محیط کلاس نیز با سایر همکلاسان یا مسئولین درس می تواند به دانشجویان در تکمیل درس کمک کند.
معمولا این دروس قاعده خاصی دارند و در یک بازه زمانی مشخص مثلا 12 تا 18 هفته به طول می انجامند. اما در برخی موارد ممکن است دانشجویان سرعت مطالعه خویش را خودشان مدیریت کنند به این ترتیب که ممکن است برخی دروس به دانجشویان این فرصت را بدهند که با سرعت مورد نظر خودشان تکالیف دروس را تکمیل و ارسال نمایند به این ترتیب، یک درس 12 هفته ای ممکن است تا 18 یا 20 هفته نیز به طول بینجامد.
موک یک انقلاب آموزشی
بسیاری از کارشناسان حوزه آموزش، موک را انقلابی در آموزش بالاخص آموزش عالی می دانند. موک تنها دروس آنلاین بزرگ نیست بلکه آغازگر یک تحول عظیم در نظام آموزشی در جهان است. انقلابی که انحصار دانش و اطلاعات را از مراکز آموزشی بزرگ و رسمی خارج کرده و امکان دسترسی عموم مردم را به حوزه هایی از دانش که سابقا تنها در دسترس دانشجویان نخبه ای که قادر به پرداخت شهریه دانشگاه ها بودند، فراهم می کند. موک با ارائه دروس به صورت رایگان، امکان تحصیل را تنها با داشتن امکان اتصال به اینترنت و دانستن حداقل زبان، برای قشر وسیعی از علاقمندان در سراسر جهان فراهم می کند به این ترتیب داوطلبان تحصیل دیگر نیازی به رفت و آمد از محل زندگیشان به یک مرکز آموزشی ندارند. برای برخورداری از آخرین اطلاعات و دانش به روز جهان پیشرفته، نیازی به جلای وطن و مهاجرت به کشورهای غربی ندارند. این سیستم آموزشی، دانش و اطلاعات معتبر را به روی میز هر کسی می آورد که در خانه از طریق یک کامپیوتر یا موبایل با خط اتصال به اینترنت بتواند به این شبکه دانش متصل شود.
ارائه رایگان دروس، هزینه هنگفت تحصیل را برای علاقمندان به حداقل می رساند و برای افرادی که به دلیل فقر و نداشتن امکانات کافی برای ثبت نام در مدارس و دانشگاه های بزرگ، فرصت های تحصیلی و شغلی خود را از دست می دهند، فرصتی برای اظهار وجود و دسترسی به منابع علمی و فنی فراهم می کند. از سوی دیگر موک، در مقابل دیدگاه تجاری که بر دانشگاه ها و مراکز علمی سایه افکنده است مقاومت می کند. زمانی که بسیاری از مراکز علمی در سراسر جهان هر چه بیشتر به سمت تجاری شدن و سود آوری اقتصادی به پیش می روند، و هزینه تحصیل را هر روز سنگین تر می کنند، موک فرصتی برای دمکراتیزه شدن کسب دانش ایجاد می کند و برای اقشار متوسط و ضعیف که امکانات تحصیل در مراکز علمی پیشرفته و گرانقیمت را ندارند، فرصت بهره گیری از دانش اساتید برجسته، طرح درس های جذاب و روزآمد و اتصال به یک سبکه علمی بین المللی را فراهم می کند.
منتقدان موک
درست است که موک سرآغاز انقلابی عظیم در حوزه آموزش به خصوص در سطح دانشگاه است اما حتی چنین طرحی نیز از نقد صاحب نظران در امان نمانده است. منتقدین موک در چند حوزه در مورد موفقیت این طرح شک دارند:
- تعداد زیاد دانشجویان: یکی از امتیازاتی که موک بر آن می بالد امکان ثبت نام همزمان صدها و هزاران نفر در دروس است و این دقیقا همان نقطه ای ست که منتقدان بر آن نقد وارد می کنند. آنها بر این باروند که دروسی که با هزاران دانشجو برگزار می شوند نمی توانند پاسخگوی نیازهای فردی دانشجویان باشند. دانشجویان وارد یک فضای عمومی مثل پارک یا میدان می شوند بدون اینکه فرصتی برای ارتباط چهره به چهره مشابه دروس عادی در دانشکاه های سنتی و یا ارتباطات دو یا چند نفره به صورت مجازی در سایر دروس آنلاین کسب کنند. این دانشجویان بدون نظارت باقی می مانند و به سان فردی هستند که در یک محیط ناآشنا و پر از انواع اطلاعات رها شده بی آنکه کسی برای استفاده از این امکانات، راهنمایی و هدایتی کند.
- پاسخ موک: موک از مجموعه دروسی تشکیل شده که برای دانشجویان سطوح پیشرفته ارائه می شود. دانشجویانی که اغلب سابقه تحصیلات دانشگاهی دارند نیازی ندارند که کسی آنها را قدم به قدم راهنمایی کند آنها با مطالعه دستورالعمل قادرند از محیط غنی آموزشی فراهم شده در درس استفاده کنند و نیازی به راهنمایی بیش از حد ندارند.
- بودجه و هزینه: انتقاد دیگر در زمینه مالی و هزینه های موک است. برگزاری دروسی برای تعداد زیادی از دانشجویان نیاز به یک شبکه پشتیبانی فنی بزرگ دارد که هزینه زیادی را به مراکز آموزشی تحمیل می کند بدون آنکه صرفه اقتصادی و بازگشت سرمایه در پی داشته باشد. در صورتی که دانشجویان برای استفاده از این امکانات پول پرداخت نمی کنند، یا هزنیه ناچیزی می دهند، برگزاری چنین دوره هایی صرفه اقتصادی ندارد.
- پاسخ موک: این برنامه ای است که به خصوص در دانشگاه های معتبر امریکا مورد استفاده قرار می گیرد همان طور که می دانیم دانشگاه های امریکا و انگلستان، از گران قیمت ترین مراکز آموزش عالی در جهان هستند. این در حالی است که امروزه در کشورهایی مثل چین، تایوان، ژاپن و اروپای شرقی، دانشگاه های زیادی با شهریه بسیار پائین، دانشجویان بین المللی زیادی را جذب می کنند و عملا بخش بزرگی از دانشجویان بین المللی را از چنگ دانشگاه های گران قیمت امریکایی خارج می کنند. در این صورت موک فرصتی را به دانشگاه های معتبر و تراز اول جهان می دهد که دانشجویان را با ارائه رایگان یا کم هزینه دروس، همچنان در دستان خود نگاه دارند و برای دانشجویان نخبه، فرصت تحصیل و بورسیه برای شرکت در برنامه عادی دانشگاه های خود فراهم نمایند و در عمل این مسئله هزینه های آن را پوشش می دهد.
- شبکه ارتباطی دانشجو: دانشجویان در دانشگاه های عادی و سنتی ارتباطات چهره به چهره دارند زندگی در محیط خوابگاه، محیط واقعی دانشگاه فرصت ارتباط با انسان های واقعی و درگیری در دغدغه های شخصی را برای آنها فراهم می کند وبرای آینده شغلی آنها فرصت های خوبی را ایجاد می کند. حتی در دانشگاه های آنلاین و مجازی نیز که با تعداد محدودی دانشجو در دروس کار می کنند، امکان تشکیل شبکه ارتباطی قوی و محکم بین دانشجویان وجود دارد این در حالی است که تعداد زیاد دانشجو و ارتباطات حداقلی بین کادر آموزشی و دانشجویان در دروس موک، عملا دروس را به محیطی مکانیکی و خشک و بی عاطفه تبدیل می کند که فرصتی برای رشد ارتباطات انسانی و فعالیت های اجتماعی باقی نمی گذارد.
- پاسخ موک: درست است که در حالت عادی دانشجویان موک ارتباطات ضعیفی با هم دارند اما موک این فرصت را به نخبگان و بهترین دانشجویان فراهم می کند که با شناسایی و دستچین کردن آنها، فرصت های تحصیلی و شغلی را معرفی کرده و آنها را برای ورود به شبکه های حرفه ای و علمی مورد علاقه و نیازشان آماده می کند.
موک نیز مانند تمام امکاناتی که تکنولوژی در اختیارمان قرار داده محصول دنیای جدید است. هنوز برای شناختن تاثیر آن در تغییر نظام و حتی فلسفه آموزشی راه درازی باقی است. موافقان و مخالفان این برنامه همچنان به بحث با یکدیگر ادامه خواهند داد تا زمان و پیشرفت تکنولوژی چه تغییرات دیگری بر عملکرد موک و سایر امکانات آموزشی در جهان مدرن ایجاد نماید. باید منتظر ماند و قضاوت کرد.
