ماریا مونتسوری1، بی شک یکی از تاثیر گذار ترین و مهم ترین چهره های آموزش و پرورش در طول تاریخ است گرچه بخش عمده زندگی او در قرن بیستم گذشت اما عمق و دامنه اثرگذاری او به پهنای تاریخ آموزش گسترده است. ماریا در 31 آگوست 1870 در یکی از شهرهای کوچک ساحلی ایتالیا به دنیا آمد. او در خانواده متمول و سرشناسی بزرگ شد که امکان برخورداری از تربیت و تحصیلات سطح بالا را پیدا کرد. مونتسوری بعد از اتمام تحصیلات متوسطه وارد مدرسه طب شد و تبدیل به اولین زنی در ایتالیا گردید که در 26 سالگی موفق به اخذ مدرک دکترای پزشکی شد. واضح است که در آن دوره از تاریخ تا چه میزان فعالیت ها و موفقیت های مونتسوری، به دور از کلیشه های رایج در مورد نقش زنان در اجتماع بود و او یکی از پیشرو ترین چهره های مدافع حقوق زنان و آزادی های اجتماعی برابر بود.
زندگی حرفه ای مونتسوری در حیطه پزشکی به سرعت با استخدام در یک بیمارستان و همزمان دایر کردن مطب خصوصی آغاز شد. کار او در بخش بیمارستان کودکان، او را با عرصه جدیدی رو به رو کرد. او که مسئولیت مراقبت و تحقیق در مورد بیماری ها و وضعیت سلامت کودکان دارای ناتوانی های جسمی و ذهنی را داشت، به زودی موفق شد درک عمیقی نسبت به توانایی های درک و شناخت کودکان به دست آورد. علاقه او به بحث آموزش در کنار حرفه پزشکی سبب شد که به فکر تاسیس موسسه ای خاص آموزش کودکان عقب مانده جسمی و ذهنی بیفتد. او ایده های خود را که در نتیجه مشاهدات و آزمایش های بسیار به دست آورده بود، در این موسسه به مورد اجرا در آورد و با همکاری پزشک دیگری به نام دکتر مونتسانو2، به نگهداری و آموزش کودکان ناشنوا و عقب مانده ذهنی پرداخت. به زودی رابطه عاشقانه ای بین این دو نفر آغاز شد که سرانجام منجر به بارداری ماریا گردید. او که هرگز تن به ازدواج با مونتسانو نداد، پسرش، ماریو3 را پس از به دنیا آمدن به یک زن روستایی سپرد که در یک روستا از او مراقبت کند. پس از مدتی مونتسانو با یک زن دیگر ازدواج کرد و ماریا مجبور به ترک موسسه خود گردید. ماریو تا سن 15 سالگی به دور از مادر و پدر خود زندگی می کرد تا اینکه بالاخره بعد از فوت مادربزرگش، به نزد مادر آمد و در آینده تبدیل به یکی از مهم ترین همکاران و مساعدین ماریا در بسط و گسترش ایده ها و افکار او در حوزه آموزش و پرورش تبدیل شد.
یکی از نقاط عطف زندگی ماریا، پیشنهادی بود که توسط ادوارد تالامو4 مدیر یک موسسه خیریه مراقبت از کودکان بی خانمان مطرح شد. تالامو از مونتسوری دعوت کرد برای کودکان این موسسه، یک مرکز موراقبت روزانه تاسیس و در آن برنامه های آموزشی مناسب با شرایط این کودکان را اجرا کند. ماریا این فرصت را مغتنم شمرد و اولین کلاسش را برای 50 نفر از این کودکان فقیر دایر کرد. مونتسوری در این مدرسه، متد علمی و ایده های فلسفی خود را به بوته آزمایش گذاشت. و این مدرسه سرآغاز گشایش صدها و هزاران مدرسه مونتسوری در سراسر جهان گردید.
مونتسوری مدرسه خود را گسترش داد و با اجرای برنامه تربیت معلم و نیز سخنرانی هایی که نه تنها در ایتالیا بلکه در سایر نقاط جهان داشت، فلسفه آموزشی خود را تبلیغ کرد. تا سال 1913 بیش از 100 مدرسه مونتسوری در آمریکا گشوده شد و دنیا از روش تربیتی او استقبال کرد. او با سفرهایی که به سراسر اروپا و امریکا داشت، متحدانی نیز از سایر نحله های فکری به دست آورد در ابتدا طرفداران، فردریش فروبل ایده های او را در مهدکودک های خود مورد استفاده قرار دادند و پیروان جان دیویی نیز از نزدیکی فکری او و دیویی استقبال می کردند هر چند هر دو گروه در آینده، به منتقدین جدی مونتسوری تبدیل شدند و راه خود را از او جدا کردند.
مونتسوری در حیات خود دو جنگ جهانی را تجربه کرد که تاثیر منفی زیادی بر فعالیت های او گذاشتند. با آغاز کار موسولینی5 و دولت فاشیست او در ایتالیا عرصه برای فعالیت مونتسوری بسیار تنگ شد. موسولینی که میهن پرستی افراطی را تبلیغ می کرد، با اصل آزادی و انتخاب که اساس کار مدارس مونتسوری بود مخالفت می کرد او و احزاب موافقش به زودی کل ایتالیا را در قبضه قدرت خود گرفتند و مدارس متفاوتی برای تربیت سربازان وفادار به رژیم فاشیستی تاسیس کردند و نظام آموزشی را به نفع عقاید خود تغییر دادند. سرانجام آنچنان عرصه را به مونتسوری تنگ کردند که او مجبور به مهاجرت شد. در زمانی که بسیاری از کشورها در سراسر جهان از ایده های آموزشی مونتسوری استقبال می کردند او در مملکت خود جایی در بین سیاست مردان نداشت. تنها پس از اتمام جنگ جهانی دوم بود که مونتسوری باز هم به ایتالیا بازگشت و به کارها و سخنرانی های خود ادامه داد.
مونتسوری در سالهای پایانی عمر خود، تمام مسئولیت های خود را به پسرش ماریو واگذار نمود و سرانجام در 6 می 1952 در یکی از روستاهای ایتالیا درگذشت و در محوطه یک کلیسای کاتولیک محلی، به خاک سپرده شد.
****
فلسفه آموزشی ماریا مونتسوری
سرشت نیک
مونتسوری دیدگاه جدیدی را وارد فلسفه آموزشی کرد. او بر این باور بود که کودک به طور ذاتی میل به خیر، کمال و یادگیری دارد. او کودک را لوح سفیدی که توسط محیط و دیگران بر آن نقش بسته می شود، نمی دانست بلکه معتقد بود سرشت کودکان به سمت خیر و ترقی است. هر کودکی علاقه به یادگیری، انجام بهترین کار ممکن و پیشرفت دارد. بنابراین در فلسفه آموزشی او تنها کاری که معلم باید انجام دهد، کمک به کودک برای تقویت میل به یادگیری است و فراهم کردن امکانات آموزشی تا یادگیری طفل به خود خود صورت گیرد.
تربیت جامع و کل نگر6
مونتسوری مدرسه را تنها جایی برای آموزش علوم، ریاضی و زبان آموزی نمی دانست بلکه معتقد بود نظام آموزشی باید تمام جنبه های رشد یک کودک ار در بر بگیرد. رشد همه جانبه شامل رشد ذهنی، اجتماعی، عاطفی، روانی، روحانی، باید در دستور کار یک برنامه درسی جامع باشد. بنابراین کلاس های درس مونتسوری علاوه بر حوزه های آشنای علوم، ریاضی و زبان بر آموزش سایر جنبه های زندگی از روابط عمومی گرفته تا آشپزی و خیاطی متمرکز هستند.
آزادی
مهم ترین اصل آموزشی مونتسوری، آزادی است. نه تنها آزادی باید در برنامه درسی اعمال شود و بلکه به عنوان یک اصل و قوه روحانی و فکری باید به رسمیت شمرده شود. کودکان در فلسفه آموزشی مونتسوری آزادند برنامه درسی خود را انتخاب کنند، تا هر زمان که می خواهند در یک فعالیت دلخواه باقی بمانند، هر مطلبی را که دوست دارند بیاموزند و با هر روشی که می خواهند فعالیت کنند. به نظر مونتسوری آزادی یکی از دستاوردهای آموزش نیز باید باشد. آموزش و پرورش باید انسان را آزاد کند آزاد از تعصب، خرافات و ایدئولوژی.
نظم و انضباط شخصی7
مدرسه مونتسوری، مهد نظم و انضباط است. هر چیزی جایی دارد، هر وسیله ای مکان مخصوصی و هر فعالیتی در بخش متفاوتی اجرا می شود. کودکان می آموزند که منظم ومنضبط باشند. در نظافت و پاکیزگی شخصی و محیط مشارکت کنند و از به هم ریختگی محیط بازی و زندگی خود بپرهیزند زیرا نظم بیرونی، منجر به نظم درونی و ذهنی کودکان می شود.
استقلال و خوداتکایی
کودکان در نظام فکری مونتسوری، مستقل هستند. به این معنا که کودکان می آموزند خود مسئولیت اعمال و افکار خود را بپذیرند برای انجام فعالیت ها به خود متکی باشند و از وابستگی به دیگران دوری کنند. کودکان از همان آغاز به عنوان موجوداتی مستقل از والدین و اطرافیان خود شناخته می شوند که افکار، علایق و رفتار منحصر به فردی دارند که باید به صورت مستقل به رسمیت شناخته شوند. کودکان از سنین کم می آموزند کارهای شخصی خود را به تنهایی انجام دهند و به طور کامل مسئولیت پذیر و مستقل باشند.
مشارکت و همکاری
مدرسه مونتسوری، بر اساس مشارکت و همکاری بنا شده است. کودکان فعالیت های گروهی زیادی دارند و می آموزند که با احترام متقابل و مشورت تصمیمات جمعی بگیرند.
کودک وجودی منحصر به فرد
محور نظام آموزشی مونتسوری کودک است. کودک در راس همه چیز قرار دارد و تمام برنامه های آموزشی حول محور او می چرخد. به عبارت دیگر هر کودکی، وجود منحصر به فرد دارد که علایق افکار و ایده هایش باید به رسمیت شناخته شود. برنامه درسی باید منطبق با نیازها و علایق او چیده شود و از همرنگی و یکسانی در برنامه های درسی اجتناب شود. هر کودک باید برنامه درسی خاص خود را دنبال کند و در آن تا هر زمانی که مورد نیاز اوست، و با هر سرعتی که او لازم می بند، پیش برود. کودک است که برداشت منحصر به فردی از محیط دارد و بنابراین، آنچه او در ذهن خود می سازد، متفاوت از ذهنیات دیگران است و هر کس به تنهایی مستحق توجه خاص مربی است.
آموزش عینی و محسوس
مونتسوری بر این باور بود که آموزش باید از طریق محسوسات منتقل شود بنابراین او شخصا چندین وسیله کمک آموزشی را طراحی کرد که برای انتقال مفاهیم اندازه، بزرگی و کوچکی، طبقه بندی و مهارت های زبان آموزشی و ریاضی از آن استفاده می کرد. مدارس مونتسوری در سراسر جهان به دلیل داشتن انواع وسایل کمک آموزشی هدفمند، یکی از مجهزترین و در عین حال گران ترین مراکز آموزشی هستند چرا که برای تحقق هر هدف آموزشی، وسایل مخصوصی طراحی و استفاده می کنند.
معلم در نقش تسهیل گر
در نظام آموزشی مونتسوری معلم نقش سنتی خود را از دست می دهد. از معلم انتظار نمی رود که محور کلاس باشد و برای بچه ها موعظه کند. معلم ها در نقش همراه، تسهیلگر یادگیری کودکان هستند و تا جای ممکن سعی می شود نقش کمرنگ و خنثایی در جریان آموزش بر عهده گیرند. معلم ها سعی می کنند نظم و انضباط را کنترل نمایند و دانش آموزان در در جریان فعالیت های آموزشی همراهی کنند نه اینکه به طور مستقیم در جریان یادگیری آنها دخالت کنند تا ایده های خود را به کودکان دیکته نمایند.
****
برنامه درسی مونتسوری
مدارس مونتسوری از سنین پیش دبستان تا پایان متوسطه را در بر می گیرند. معمولا این مدارس اصراری به جدا کردن کودکان بر حسب سن و سال مشخص ندارند. به طور معمول کودکان در چند پایه که حدود 3 سال با هم فاصله دارند تقسیم می شوند یعنی کودکان 3-6 سال در یک کلاس، 6-9 در پایه دوم، 9- 12 پایه سوم، 12-15 پایه چهارم و 15 الی 18 نیز پایه پنجم را تشکیل می دهند. فلسفه مونتسوری برای این تقسیم بندی چنین است که کودکان وقتی در کنار همکلاسی های بزرگتر یا کوچکتر از خود قرار می گیرند درک بهتری از توانایی های خود به دست می آوزند برای مثال کودکان کوچکتر با تقلید از کودکان بزرگتر، آموخته های خود را گسترش می دهند و بزرگتر ها به یادگیری کوچکترها کمک می کنند.
علوم
مدرسه مونتسوری معمولا علوم را به دیسیپلین های مختلف تقسیم نمی کند بلکه سعی در التقاط رشته های مختلف علوم دارد. مدارس مونتسوری پر از فعالیت های آموزشی در حوزه علوم مختلف هستند از باغبانی و گیاه شناسی گرفته تا نجوم و هواشناسی.
تاریخ و فرهنگ
بخش مهمی از برنامه درسی مونتسوری به شناختن فرهنگ، آداب و رسوم و تاریخ اختصاص دارد. کودکان تشویق می شوند در مورد فرهنگ های گوناگون بیاموزند و دانسته های خود را در بستر تاریخی قرار دهند. آشنایی با عناصر فرهنگی ملل مختلف از موسیقی، رقص و انواع هنر گرفته تا تاریخ سیاسی و اجتماعی در برنامه درسی مونتسوری می گنجد.
هنر
هنر به عنوان مهم ترین محرک خلاقیت نقش بسیار مهمی در برنامه درسی مونتسوری ایفا می کند. نقاشی، کاردستی، سفالگری، کلاژ، موسیقی، رقص و نمایش همگی از انواع هنرهایی است که در مدارس مونتسوری به اجرا در می آید.
زبان
مونتسوری بر اهمیت زبان آموزشی از سنین کودکی تاکید داشت اما روش معمول تدریس زبان را نمی پسندید او به جای دیکته کردن، کلمات و جملات، با استفاده از وسایل کمک آموزشی خود از قبیل فلش کارت ها، خمیر بازی، طرح های رنگی و غیره، به آموزش حروف، کلمات و جمله سازی می پرداخت. او روش غیر مستقیم را برای آموزش زبان پیشنهاد می کرد.
ریاضی
ریاضی نیز یکی از مهم ترین مولفه های برنامه درسی مونتسوری است اما درست همانند زبان آموزی، آموزش ریاضی نیز از طریق بازی، وسایل کمک آموزشی و به طور محسوس و عینی به کودکان آموخته می شود. کودکان به طور غیر مستقیم با مفاهیم ریاضی و اعداد آشنا می شوند و مفاهیم پایه ریاضی را می آموزند.
****
منتقدین مونتسوری
فلسفه آموزشی مونتسوری نقش بسیار ارزنده ای در شناساندن، جلوه ی دیگری از آموزش و یادگیری به خصوص در سنین کودکی داشته است. او بنیان گذار فلسفه آموزشی کودک محور است و دانش آموز را در مرکز نظام آموزشی قرار می دهد. او به قدرت بازسازی واقعیات در ذهن انسان توجه می کند و برداشت های منحصر به فرد از واقعیات محیط را گوشزد می کند. اما موفقیت مدارس مونتسوری در عمل جای بحث دارد. درست است که بسیاری از دانش آموزانی که در این مدارس تحصیل کرده اند، موفقیت های چشمگیری در زمینه های مورد علاقه تحصیلی و شغلی خود پیدا کرده اند اما گران بودن تجهیزات و وسایل کمک آموزشی این مدارس، شهریه های گزافی را طلب می کند و در عمل تنها کودکان خانواده های سطح بالا و مرفه جامعه قدرت تحصیل در این مدارس را دارند. از سوی دیگر توجه انحصاری به تک تک کودکان، گرچه برای مدارس با تعداد کم دانش آموزان کاربرد دارد اما نمی تواند برای مدارسی با تعداد بالای دانش آموزان به خصوص در مدارس دولتی در مناطق فقیر نشین که امکانات تحصیلی کمی دارند موثر باشد.
از سوی دیگر برخی از منتقدین بر این باورند که سپردن برنامه درسی به علایق و انتخاب کودکان، کیفیت آموزشی را پائین می آورد زیرا کودکان نمی توانند قضاوت درست و جامعی نسبت به آنچه برای رشد ذهنی و اجتماعی آنان مورد نیاز است، داشته باشند. جامعه نمی تواند نظام آموزشی را مبتنی بر انتخاب شخصی تک تک افراد آن قرار دهد بلکه جامعه باید برای تربیت اعضای خود برنامه ریزی و هدف گذاری کلان نماید گرچه می توان حق انتخابی در حوزه خصوصی برای تک تک افراد جامعه قائل شد ولی این مسئله نمی تواند در کل برنامه درسی لحاظ شود.
