اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی از سال تحصیلی 83-82 با تحت پوشش بردن 200 كلاس پایه اول آغاز شد و?در سال تحصیلی 84-83، 500 كلاس درس شامل 300 كلاس پایه اول و 200 كلاس پایه دوم و در سال تحصیلی 85-84 نیز یك هزار كلاس درس شامل 500 كلاس اول، 300 كلاس دوم و 200 كلاس سوم را تحت پوشش برد. والدین نیز در مورد نظام ارزشیابی توصیفی نظرهای متفاوتی دارند. عده‌یی این شیوه را به دلیل كاهش استرس خود و فرزندان‌شان ترجیح می‌دهند و تعداد بیشتری كه نگرانی بیشتری از وضعیت واقعی تحصیلی فرزندشان دارند، نمره را مناسب‌تر می‌دانند. شریفی، ولی یك دانش‌آموز ابتدایی در این زمینه به «اعتماد» می‌گوید: با توجه به نبودن فضای شاد در مدارس و سختگیری بعضی از والدین در مورد نمره و سخت بودن محتوای كتاب‌های درسی توصیفی بودن، ارزشیابی می‌تواند از بار فشار روانی دانش‌آموزان كم كند
مریم بابایی / 10 سالی می‌شود كه نظام نمره‌دهی در مدارس كشور كمرنگ شده و امتیازدهی كیفی در قالب نظام ارزشیابی توصیفی جایگزین آن شده است. اگرچه این شیوه در بسیاری از كشورها به عنوان روش معمول ارزیابی دانش‌آموزان در مدارس به كار گرفته می‌شود اما در كشور ما شلوغی مدارس دولتی و پایین بودن سرانه دانش‌آموزی باعث كم و كاستی‌هایی در اجرا و ناكارآمدی این شیوه ارزیابی شده است. درحال حاضر بسیاری از والدین و معلمان از این شیوه نمره‌دهی ناراضی و خواستار بازگشت نمره به كارنامه دانش‌آموزان هستند.
ضعف امكانات مدارس دولتی، شلوغی و پرجمعیتی كلاس‌ها و سرانه پایین دانش‌آموزی مشكلات اجرای این شیوه ارزشیابی را در مدارس دولتی در مقایسه با مدارس غیرانتفاعی بیشتر كرده است. تهیه ابزارهای مناسب برای سنجش و ارزشیابی مثل آزمون پوشه كار ثبت مشاهدات، تعیین تكالیف مناسب با رعایت شرایط و ویژگی‌های سنی و روحی دانش‌آموزان، برگزاری آزمون‌های موردنیاز، تنظیم گزارش‌های مناسب برای والدین و ارائه آن به صورت حضوری یا مكتوب حداقل هر دو ماه یك‌بار بخشی از ملزومات نظام ارزشیابی توصیفی است كه اجرای آن برعهده معلمان است. این ملزومات در مدارس دولتی با كلاس‌های درسی با بیش از 30 دانش‌آموز و با توجه به زمانبر و هزینه‌بر بودن آن عملا اجرا نمی‌شود. نهایتا ارزشیابی توصیفی در مدارس دولتی صرفا محدود به واژ‌هایی همچون «بسیار خوب»، «خوب» و... شده كه نهایتا نه والدین را از وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان مطلع می‌كند و نه دانش‌آموزی سواد كافی برای رفتن به مقطع بالاتر پیدا می‌كند. موضوع وقتی نگران‌كننده‌تر می‌شود كه مسوولان تعدادی از مدارس برای بهتر نشان دادن عملكرد اجرایی‌شان و به دست آوردن امتیازاتی كه از این بابت برای مدرسه در نظر گرفته می‌شود، مستقیم و غیرمستقیم به معلمان توصیه می‌كنند در ارزیابی دانش‌آموزان سخاوتمندانه عمل كنند و ارزشیابی مثبتی از دانش‌آموزان داشته باشند.
سرانه پایین دانش‌آموزی در مدارس دولتی
در حال حاضر سرانه هر دانش‌آموز در مدرسه دولتی بر اساس آنچه وزیر آموزش و پرورش می‌گوید 130 هزار تومان در هر سال تحصیلی است. براساس گزارش‌هایی كه از مدارس می‌رسد این مبلغ علاوه بر ناچیز بودن، معمولا به طور كامل و سر موقع از سوی آموزش و پرورش به مدارس پرداخت نمی‌شود. از طرف دیگر این مبلغ در مدارس دولتی پیش از اینكه برای دقیق‌تر شدن نظام ارزشیابی توصیفی دانش‌آموزان و آزمون‌های مرتب عملكردی و گزارش‌های دقیق ماهانه و پوشه كاری دانش‌آموزان هزینه شود، خرج قسط‌‍‌ها و قبض‌های عقب مانده آب و برق می‌شود. اخذ اجباری پول در مدارس دولتی و راه‌های مختلف مدیران برای گرفتن پول از والدین با وجود ممنوعیت‌های بخشنامه‌یی آموزش و پرورش، نشان می‌دهد مدارس دولتی با كمبودهای شدید بودجه‌یی مواجهند. از طرف دیگر كمبود بودجه آموزش و پرورش این روزها پیشنهاد فروش و تغییر كاربردی مدارس دولتی به مراكز تجاری را پیش روی آموزش و پرورش قرار داده است تا با پول فروش و تغییر كاربری این مدارس براساس احكام بودجه 93، صرف فضاهای آموزشی برای نزدیك به 12میلیون دانش‌آموز كه تنها حدود یك میلیون از آنها در مدارس غیردولتی درس می‌خوانند، شود.
بی‌انگیزگی دانش‌آموزان و بی‌خیالی معلمان
قربانی معلم مقطع ابتدایی است و چند سالی می‌شود با نظام ارزشیابی توصیفی كار می‌كند. او در مورد میزان كارآمدی و موفقیت این سیستم ارزشیابی می‌گوید: شخصا نمره را ترجیح می‌دهم. این شیوه هنوز برای معلم‌ها و دانش‌آموزان جا نیفتاده است. بچه‌ها انگیزه‌شان برای درس خواندن را از دست داده‌اند. بعضی معلم‌ها هم تلاش زیادی برای دانش‌آموزان نمی‌كنند. خیال‌شان راحت است كه وضعیت قبولی یا مردودی دانش‌آموز دست خودشان است.
او ادامه می‌دهد: هدف طرح توصیفی سنجیده شدن هر دانش‌آموز نسبت به توانایی‌هایش است. دانش‌آموزان ضعیفی كه به وسیله ارزشیابی توصیفی به پایه بالاتر راه پیدا كرده‌اند، همچنان بدون جبران كاستی‌های خود در پایه بعدی نیز ضعیف باقی می‌مانند. در این طرح دانش‌آموزی كه نمره 17 می‌گیرد و دانش‌آموزی كه 20 می‌گیرد هردو در ارزشیابی بسیار خوب هستند و تفاوتی ندارند. در حالی كه با نمره تفاوت این دو نفر كاملا آشكار است. این مساله باعث می‌شود كه دانش‌آموزی كه توصیفی ارزشیابی می‌شود تلاشی برای جبران ضعفش نكند در حالی كه در ارزشیابی با نمره دانش‌آموز تلاش می‌كرد كه حتی 25 صدم كاستی نمره‌اش را جبران كند. حتی بعضی از دانش‌آموزان قوی نیز به اینكه در ارزشیابی تفاوتی با همكلاسی‌شان كه در عمل از او پایین‌تر است، ندارد ناراضی هستند. در حقیقت این طرح در دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر كه خود به دنبال رقابت با همكلاسی‌هایشان برای بهتر شدن هستند باعث بی‌انگیزگی می‌شود. شاید بتوان گفت كه بیشتر مناسب دانش‌آموزان پایه‌های پایین‌تر باشد.
معلمان: ارزشیابی سلیقه‌یی شده است
جواهری معلم دیگری است كه در مقطع ابتدایی مشغول به كار است. او در نقد شیوه ارزشیابی توصیفی در مدارس می‌گوید: دانش‌آموزان انگیزه خود را از دست داده‌اند و رقابت كم شده است. اولیا هم ارزشی برای ارزشیابی توصیفی قایل نیستند و برایشان اهمیتی ندارد كه تفاوت خوب و خیلی خوب چه میزان است. به دلیل اختیار زیاد معلم، ارزشیابی سلیقه‌یی است و هركسی ملاك خودش را دارد. همچنین اجرا شدن طرح ارزشیابی توصیفی ملزومات دیگری دارد. مثلا دانش‌آموزان در ساعت آموزشی مفیدتر و بیشتری در مدرسه بمانند. تمام فعالیت‌های آموزش خود را در مدرسه انجام دهند و كاری برای انجام دادن در خانه نداشته باشند. اما از نظر روانی مزیت‌هایی دارد و آن این است كه مساله نمره دیگر برای بچه‌ها استرس‌زا نیست و بچه‌ها بی‌هیچ دغدغه‌یی به مدرسه می‌آیند. با این اوصاف من ارزشیابی با نمره را ترجیح می‌دهم.
معلم دیگری در این زمینه می‌گوید: در ارزشیابی با نمره دانش‌آموزان دغدغه كسب بهترین نمره را داشتند در نتیجه گاهی یادگیری صفر بود. این فشار از سوی خانواده‌ها نیز روی بچه‌ها وجود دارد. دانش‌آموزان قوی نگران نمره خود نیستند و استرس كمتری دارند اما میزانی برای سنجش میزان ضعف دانش‌آموزان ضعیف وجود ندارد. از این جهت انتخاب من ارزشیابی با نمره است چون بچه‌های ضعیف بدون سنجش دقیق به پایه بالاتر می‌روند.
والدین: استرس را كم كرده است
والدین نیز در مورد نظام ارزشیابی توصیفی نظرهای متفاوتی دارند. عده‌یی این شیوه را به دلیل كاهش استرس خود و فرزندان‌شان ترجیح می‌دهند و تعداد بیشتری كه نگرانی بیشتری از وضعیت واقعی تحصیلی فرزندشان دارند، نمره را مناسب‌تر می‌دانند. شریفی، ولی یك دانش‌آموز ابتدایی در این زمینه به «اعتماد» می‌گوید: با توجه به نبودن فضای شاد در مدارس و سختگیری بعضی از والدین در مورد نمره و سخت بودن محتوای كتاب‌های درسی توصیفی بودن، ارزشیابی می‌تواند از بار فشار روانی دانش‌آموزان كم كند. من از این طرح راضی هستم.
اكرمی، مادر دانش‌آموز ابتدایی دیگری در این زمینه می‌گوید: مزیت ارزشیابی توصیفی این است كه استرس و ترس از امتحان در بچه‌ها از بین رفته و روابط بچه با یكدیگر و معلم‌شان بهتر شده اما ایرادش این است كه قوی، متوسط و ضعیف در یك سطح قرار گرفته‌اند. به همین دلیل من نمره را ترجیح می‌دهم. زارعی مشكلات این نوع ارزشیابی را بیشتر از خوبی‌های آن می‌داند و می‌گوید: با این شیوه بچه‌ها برای كسب نمره بهتر تلاشی نمی‌كنند و رقابتی بین‌شان وجود ندارد. مثلا دانش‌آموزی كه 17 گرفته و دانش‌آموز 20 هر دو خیلی خوب به حساب می‌آیند و به این دلیل دانش‌آموزان تلاشی برای رفع اشكالات‌شان نمی‌كنند. با این اوصاف دانش‌آموزان بدون رفع نواقص به پایه بعد می‌روند. شاید بتوان گفت كه از معدود مزیت‌های ارزشیابی توصیفی افزایش اعتماد به نفس بچه‌هاست. او ادامه می‌دهد: نگرانی من از ادامه پیدا كردن این طرح در پایه هفتم است.
كارشناسان: طرح خوب، اجرا بد
مهدی حجازی، كارشناس و معلمی كه سابقه تدریس با سیستم ارزشیابی توصیفی را دارد به «اعتماد» می‌گوید: اگر طرح به خوبی اجرا شود و بسترهایش فراهم باشد، طرح خوبی است یعنی معلم‌ها و خانواده‌ها آموزش دیده باشند و كلاس‌ها كم جمعیت باشد و به صورت كلی شرایط مناسبی فراهم باشد. اما اگر به صورتی كه در این یك ساله گذشته با آن در ارتباط بودیم اجرا شود طرح خوبی نیست. در بحث نمره‌دهی كیفیت آموزش فدای گرفتن نمره 20 می‌شد و دانش‌آموز ذهنش انباشه از حفظیات می‌شد. نمره را برای این برداشتند كه دانش‌آموز یادگیری عمیق و ماندگاری داشته باشد.
او در پاسخ به این سوال كه چه شرایطی برای اجرای صحیح این شیوه باید وجود داشته باشد، می‌گوید: این طرح مناسب كلاسی است كه حداكثر 23 نفر جمعیت داشته باشد و دانش‌آموزان بیشتر در مدرسه بمانند چون معلم باید بر تك‌تك دانش‌آموزان شناخت داشته باشد و تفاوت‌های فردی را كاملا در این طرح لحاظ كند به دلیل اینكه هر دانش‌آموزی الگوی یادگیری خودش را دارد. معلم باید از ابتدای سال شروع به پایش دانش‌آموز به وسیله چك‌لیست و دیگر ابزار‌هایی كه در اختیار دارد، كند.
حجازی ادامه می‌دهد: معلم برای این شیوه باید وقت وحوصله كافی داشته باشد. در حالی كه اكثر همكاران یا دو شیف هستند یا شغل دوم دارند. این كارشناس در مورد برخورد و میزان آشنایی والدین با این طرح می‌گوید: اولیا نیز چندان با این طرح آشنا نیستند. مثلا سوال می‌پرسند «خوب» یعنی چند. از ما نمره و عدد می‌خواهند چون خودشان تحصیلكرده سیستم آموزشی نمره‌دهی هستند. مخصوصا توضیح این معیار‌ها برای والدین بیسواد و كم‌سواد مشكل است. حتی بین همكاران این باور غلط ایجاد شده كه مثلا خیلی خوب یعنی 17 تا 20. در صورتی كه هدف ارزشیابی توصیفی از بین بردن همین سیستم نمره است.
سابقه اجرای سیستم ارزشیابی توصیفی
اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی از سال تحصیلی 83-82 با تحت پوشش بردن 200 كلاس پایه اول آغاز شد و?در سال تحصیلی 84-83، 500 كلاس درس شامل 300 كلاس پایه اول و 200 كلاس پایه دوم و در سال تحصیلی 85-84 نیز یك هزار كلاس درس شامل 500 كلاس اول، 300 كلاس دوم و 200 كلاس سوم را تحت پوشش برد. همچنین در این سال 200 كلاس درس پایه اول به شكل غیررسمی با توجه به تقاضای استان‌ها این طرح را اجرا كردند. پس از اجرای آزمایشی این طرح طی پنج سال، از سال تحصیلی 88-87 این طرح به‌صورت قطعی اجرا شد و قرار شد تا پایان سال تحصیلی 1392-1393 در كل مقاطع ابتدایی سراسر كشور پیاده شود.
